Carlos Taibo “Αποανάπτυξη και Κατάρρευση”

Αν ζούμε σε έναν πλανήτη με περιορισμένους πόρους δεν φαίνεται να έχει νόημα να φιλοδοξούμε να αναπτυσσόμαστε απεριόριστα, πόσο μάλλον αφού περισσεύουν τα στοιχεία για να συμπεράνουμε ότι έχουμε ξεπεράσει τις περιβαλλοντικές δυνατότητες και τους πόρους που η Γη μας δίνει.

Σχετικά, ένας καθοριστικός δείκτης είναι το οικολογικό αποτύπωμα, το οποίο μετρά την επιφάνεια του πλανήτη που χρειαζόμαστε για να διατηρήσουμε τις οικονομικές δραστηριότητες που υπάρχουν σήμερα. Το οικολογικό αποτύπωμα της Ελλάδα, όπως και της Ισπανίας, είναι 3,5. Σημαίνει δηλαδή πως για να διατηρηθούν οι οικονομικές δραστηριότητες που υπάρχουν δήμερα στην Ελλάδα χρειάζεται τρεις φορές η επικράτεια της Ελλάδας. Πόσο άσχημα λύνεται αυτό το πρόβλημα; Μέσα από μια άνευ προηγουμένου πίεση για τις μελλοντικές γενιές, για πολλούς από τους κατοίκους των χωρών του Νότου και τα μέλη άλλων ειδών με τα οποία μοιραζόμαστε τον πλανήτη.

Καστοριάδης: δύο παρατηρήσεις. Πρώτον: ομολόγησε τον εντυπωσιασμό του όταν διαπίστωσε πώς οι άνθρωποι που απαιτούν ριζικές αλλαγές έχουν απορρίπτονται αμέσως ως αδιόρθωτοι ονειροπόλοι, ενώ αντίθετα, οι υπεύθυνοι πολιτικοί μας, μας παρουσιάζονται ως άνθρωποι δίκαιοι που έχουν αντικειμενικές απαντήσεις σε όλα τα σημαντικά προβλήματα.

Η δεύτερη παρατήρηση: άφησε να εννοηθεί πως σε σενάρια πολύ ευαίσθητα θα πρέπει να ενεργούμε όπως οι «συνετοί οικογενειάρχες». Το παράδειγμα που πρότεινε ήταν λίγο τραγικό. Φανταστείτε ότι σε ένα γονιό ανακοινώνουν πως είναι πολύ πιθανό το παιδί του να έχει μια σοβαρή ασθένεια. Φαίνεται ότι μπορεί να αντιδράσει μόνο με έναν τρόπο: να εμπιστευτεί το παιδί του στα χέρια των καλύτερων γιατρών, για να εξακριβώσει εάν η διάγνωση είναι ακριβής ή όχι. Σε αντίθεση, αυτό που δεν θα μπορούσε να κάνει ο πατέρας, είναι να αντιδράσει λέγοντας: «Λοιπόν, είναι πιθανό το παιδί μου να έχει μια σοβαρή ασθένεια, μπορεί όμως και να μην έχει, οπότε μπορώ να μείνω με τα χέρια σταυρωμένα». Αυτή η τελευταία αντίδραση είναι ωστόσο, η απάντηση του ανθρώπινου είδους στην οικολογική κρίση.

Πριν από σαράντα χρόνια στην Ισπανία καταγράφηκε, σε σχέση με τη στρατιωτική βιομηχανία, μια σύγκρουση ανάμεσα στο ειρηνιστικό κίνημα, που ζητούσε το κλείσιμο των αντίστοιχων εργοστασίων, και στα συνδικάτα, τα οποία επιθυμούσαν την διασφάλιση των θέσεων εργασίας.

Αυτό που ζητάμε αυτή τη στιγμή είναι μια παρόμοια συζήτηση, που να αγγίζει, φυσικά, όλους τους οικονομικούς τομείς που είναι υπεύθυνοι για την μεγέθυνση του οικολογικού αποτυπώματος. Αυτό που λέμε είναι ότι πρέπει να μειώσουμε σημαντικά τη δραστηριότητα της αυτοκινητοβιομηχανίας, της βιομηχανίας των αερομεταφορών, την κατασκευή, την ίδια τη στρατιωτική βιομηχανία, τη διαφήμιση.

Αν δράσουμε με αυτόν τον τρόπο, κάποιος θα πει, θα δημιουργηθούν εκατομμύρια άνεργοι στην Ε.Ε. Πώς θα επιλύσουμε αυτό το πρόβλημα: από τη μία, υποθέτουμε ότι θα τονώσουμε την ανάπτυξη των οικονομικών δραστηριοτήτων που συνδέονται με τις κοινωνικές ανάγκες και το φυσικό περιβάλλον, και, από την άλλη, θα κατανεμηθεί η εργασία στους τομείς της συμβατικής οικονομίας που αναγκαστικά θα συνεχίσουν να υπάρχουν.

Το αποτέλεσμα του συνδυασμού των δύο αυτών στοιχείων θα είναι να δουλεύουμε λιγότερες ώρες, να διαθέτουμε περισσότερο ελεύθερο χρόνο, να αυξήσουμε την κοινωνική μας ζωή.
Είναι σημαντικό να σημειώσουμε ότι η προοπτική της αποανάπτυξης δεν έχει ένα θλιβερό και μελαγχολικό χαρακτήρα: βασίζεται στη βεβαιότητα ότι μπορούμε να ζήσουμε καλύτερα με λιγότερα, αν είμαστε φυσικά ικανοί, να αναδιανείμουμε τον πλούτο.

Αλλά η προοπτική της αποανάπτυξης απαιτεί επίσης την εισαγωγή άλλων αρχών και αξιών, όπως αυτές:
– Η αποκατάσταση της κοινωνικής ζωής, που έχουμε κατακερματίσει, καθώς είμαστε απορροφημένοι στην παραγωγή, την κατανάλωση και την ανταγωνιστικότητα.
– Η επιλογή δημιουργικών μορφών ψυχαγωγίας απέναντι στις εμπορευματικές μορφές ψυχαγωγίας που προσφέρονται παντού.
– Κατανομή της εργασίας, ένα παλαιό συνδικαλιστικό αίτημα που με την πάροδο του χρόνου φθίνει.
– Μείωση του μεγέθους πολλών υποδομών.
– Αποκατάκτηση της τοπικής ζωής, σε ένα σενάριο επανεμφάνισης των μορφών αυτοδιαχείρισης και της άμεσης δημοκρατίας
– Προσπάθεια για μια αυθόρμητη υιοθέτηση ενός απλού και λιτού τρόπου ζωής.

Παρά τα φαινόμενα, αυτές οι αρχές και οι αξίες είναι πολύ παρούσες στις ανθρώπινες κοινωνίες: έχουν αξία από πάντα σε πολλές από τις πρακτικές του εργατικού κινήματος, στο έργο της φροντίδας, που ως επί το πλείστον διαδραματίζουν οι γυναίκες, στον ίδιο τον θεσμό της οικογένειας και στη σοφία των παλιότερων μας αγροτών και πολλών από τους κατοίκους των χωρών του Νότου.

Η ιστορία των ιεραποστόλων και των Ινδιάνων.

Μια ομάδα ιεραποστόλων χαρίζουν στους ιθαγενείς ενός χωριού του Αμαζονίου κάτι καινούργια μαχαίρια για να κόβουν πιο γρήγορα την ξυλεία τους. Μετά από δυο χρόνια επιστρέφουν στην ζούγκλα δεν βλέπουν κάποια διαφορά. Ρωτούν “τι έγινε με τα μαχαίρια;”. “Τα χρησιμοποιούμε μια χαρά” απάντησαν. “Τώρα μάλιστα έχουμε το διπλάσιο ελεύθερο χρόνο”.

Υπάρχει ένας σοβαρός κίνδυνος, σε σύντομο χρονικό διάστημα, μιας γενικής κατάρρευσης του συστήματος. Αυτή η κατάρρευση μεταφράζεται στην κατάρρευση όλων των θεσμών και των σχέσεων που γνωρίζουμε σήμερα. Και θα έχει χαρακτήρα μη αναστρέψιμο. Όταν οι κοινωνίες γίνονται όλο και πιο σύνθετες, για να λύσουν τα προβλήματά τους απαιτούν κάθε φορά μεγαλύτερες ποσότητες ενέργειας σε μια εποχή που η ενέργεια εξαλείφεται.

Παρά το γεγονός ότι υπάρχουν δύο κύριες αιτίες για την κατάρρευση – η κλιματική αλλαγή και η εξάντληση των πρώτων υλών, πρέπει να δοθεί προσοχή και σε άλλες που, φαινομενικά μικρότερες, θα μπορούσαν να πολλαπλασιάσουν τα προβλήματα. Αυτή είναι η δημογραφική, κοινωνική και χρηματοπιστωτική κρίση.

Η κατάρρευση δεν είναι να συμβεί σε εκατό χρόνια. Η κρίσιμη περίοδος είναι αυτή μεταξύ 2020 και 2050.

Αποαστικοποιώ. Γιατί οι πόλεις πια έχουν ξεφύγει από τα χέρια μας. Μια από τις λίγες πειστικές απαντήσεις που έχουμε μπρος στην κατάρρευση είναι αυτή που περνά από την αποκατάσταση πολλών στοιχείων της αγροτικής ζωής και της λαϊκής σοφίας που τη συνοδεύουν.

Αποτεχνολογοποιώ. Πρέπει να σκεφτούμε πιο κριτικά γύρω από την κατάσταση πολλών από τις τεχνολογίες που το σύστημα μας χαρίζει και είναι πολύ πιθανό να μην συνιστούν μια απελευθερωτική κατάσταση.

Αποπατριαρχώ. Το 70 τοις εκατό των φτωχών και 78 τοις εκατό των αναλφάβητων είναι γυναίκες. Οι γυναίκες εκτελούν το 67 τοις εκατό της δουλειάς, αλλά λαμβάνουν το 10 τοις εκατό του εισοδήματος. Υπό αυτές τις συνθήκες, το να σκεφτούμε ότι τα προβλήματα της περιθωριοποίησης των γυναικών, συμβολικά και υλικά, επιλύονται τυχαία είναι σαν να γυρίζουμε την πλάτη μας στην πραγματικότητα.

Απλοποιώ. Έχουμε αποδεχθεί ολοένα και πιο πολύπλοκες κοινωνίες, με αποτέλεσμα να είμαστε όλο και λιγότερο ανεξάρτητοι. Αν θα θέλαμε να επανακτήσουν την ανεξαρτησία, θα πρέπει να επιδιώξουμε λιγότερο πολύπλοκες κοινωνίες. Τι θα συνέβαινε στην Ελλάδα αν αύριο σταματούσαν να φτάνουν οι προμήθειες πετρελαίου: όλο αυτό εδώ θα βυθιζόταν κυριολεκτικά.

Το μεγαλύτερο κομμάτι του καπιταλισμού σήμερα είναι κερδοσκοπικό και κοντόφθαλμο. Το μόνο ενεργό έργο του καπιταλισμού αυτή τη στιγμή είναι ο οίκο-φασισμός, μια προοπτική που βασίζεται στην ιδέα ότι πολλοί άνθρωποι στον πλανήτη περισσεύουν, με αυτό τον τρόπο δρα περιθωριοποιώντας αυτούς που περισσεύουν – αυτό ήδη το κάνουν- ή, στην πιο σκληρή του εκδοχή, τους εξοντώσουν.

Θα πρέπει να κοιτάξουμε στον καθρέφτη αυτού που υπήρξαν οι Ναζί στη Γερμανία. Πολλά από αυτά που έπραξαν προσπαθούν να τα πραγματοποιήσουν σήμερα τα κύρια κέντρα των πολιτικών και οικονομικών δυνάμεων, κάθε φορά περισσότερο συνειδητοποιημένοι για την επικείμενη γενική έλλειψη και όλο και πιο αποφασισμένοι να διατηρήσουν αυτούς τους σπάνιους πόρους σε λίγα χέρια.

Ένα σοβαρό πρόβλημα για τον οίκο-φασισμό είναι ότι οι δομές της εξουσίας είναι συγκεντρωτικές και κάνουν εντατική χρήση της ενέργειας και της τεχνολογίας και θα πληγούν από την κατάρρευση με αποτέλεσμα οι ικανότητες τους για δράση θα περιοριστούν. Πιθανότατα θα πάρει σάρκα ένα σενάριο νεοφεουδαρχικό, με τους παλιούς κυρίους αντιμέτωπους με υπαλλήλους και υποτελείς -δουλοπάροικους.

Δίνουμε μεγάλη προσοχή στην χρηματοπιστωτική κρίση και το χρέος, και λογικά. Ωστόσο υπάρχουν και άλλες κρίσεις από πίσω: η κλιματική αλλαγή, η εξάντληση των ενεργειακών πρώτων υλών, τα δημογραφικά προβλήματα, η περιθωριοποίηση των γυναικών, η λεηλάτηση του πλούτου του Νότου. Εάν κάθε μία από αυτές τις κρίσεις ξεχωριστά είναι ανησυχητική, ο συνδυασμός τους καταλήγει εκρηκτικός.

Ο καπιταλισμός είναι ένα σύστημα που έχει ιστορικά επιδείξει μια τεράστια ικανότητα προσαρμογής στις διάφορες προκλήσεις: το μεγάλο ερώτημα σήμερα είναι σχετικό με το εάν δεν χάνει τα φρένα που στο παρελθόν του επέτρεψαν να επιβιώσει. Η μη προβλεψιμότητα με την οποία ο καπιταλισμός αντιμετωπίζει την οικολογική κρίση δείχνει ότι γρήγορα πηγαίνει σε μια φάση του τελικής διάβρωσης ,από την οποία έχει μόνο μία διέξοδο: τον οίκο-φασισμό.

Το σύστημα διαθέτει, ωστόσο, μια τεράστια ικανότητα για να αποφεύγει να κάνουμε σημαντικές ερωτήσεις. Σήμερα μας λένε, για παράδειγμα, πρέπει να αναζητηθούν νέες πηγές ενέργειας που θα μας επιτρέψουν να διατηρήσουμε ή και να αυξήσουμε αυτά που έχουμε κατακτήσει. Η ερώτηση που καταφέρνουν να μην κάνουμε είναι αν όντως μας ενδιαφέρει να διατηρήσουμε αυτό που έχουμε ή, αντιθέτως, και όπως πιστεύω, θα μπορούσαμε να κάνουμε άνετα χωρίς πολλά από τα στοιχεία του.

Απέναντι σε αυτό, μια από τις λίγες απαντήσεις που έχουμε στα χέρια μας είναι αυτή που ζητά την κατασκευή αυτοδιαχειριζόμενων, αυτόνομων, απο-εμπορευματοποιημένων και απο-πατριαρχικών χώρων. Αυτοί οι χώροι υπάρχουν εδώ στην Ελλάδα, όπως υπάρχουν στην Ισπανία. Έχουν πλήρες νόημα αν προσπαθήσουμε να τους ενώσουμε και να τονίσουμε τη διάσταση της αντιπαράθεσης με το κεφάλαιο και το Κράτος. Στην βαθύτερη κατανόηση ότι το πιο πιθανό είναι ότι δεν θα χρησιμεύσουν για να αποφευχθεί η κατάρρευση, αλλά μάλλον, για να εκπαιδεύσουμε τους εαυτούς μας για να ζήσουν στο στάδιο μετά την κατάρρευση.