Το Καρναβάλι ως συλλογικό γέλιο και ανατρεπτική διαδικασία

Υπάρχει μια ουσιαστική διαφορά ανάμεσα στις επίσημες γιορτές, παρελάσεις, στις επετείους που οι κυβερνήσεις είτε από επιλογή είτε από ανάγκη διοργανώνουν, και στις γιορτές των από τα κάτω. Για τις πρώτες υπάρχουν πολλά παραδείγματα στα οποία μπορεί κανείς να ανατρέξει, τα οποία έχουμε βιώσει όλοι και όλες σε διάφορες φάσεις της ζωής μας. Στην μεγάλη τους πλειοψηφία διέπονται από τάξη και πειθαρχία, κατασκευασμένους – προαποφασισμένους ρόλους που έχουν προεπιλεγεί με στόχο εν τέλει την διατήρηση – διαιώνιση της καθεστηκυίας τάξης, την εμπέδωση της κυριαρχίας, τη σταθερότητα των δομών. Οι παρελάσεις αποτελούν χαρακτηριστικό παράδειγμα. Πέραν της αυστηρής τάξης και της «μηχανικής» συμμετοχής, οι θεατές προβλέπεται και επιβάλλεται σ.1 να υιοθετούν το ρόλο που έχει προβλεφθεί. Ο διαχωρισμός των θεατών είναι ξεκάθαρος, η εξέδρα των επισήμων δεν αφήνει περιθώρια παρερμηνειών. Η εκτελεστική και η νομοθετική εξουσία, εκπρόσωποι του στρατού της αστυνομίας, της Εκκλησίας «υπερίπτανται» των κοινών θνητών. Ακόμα και στις περιπτώσεις εκδηλώσεων με λιγότερο «αυστηρό» χαρακτήρα, όπως οι τελετές έναρξης διαφόρων αθλητικών ή πολιτιστικών γεγονότων, ο ρόλος που προβλέπεται για τον λαό, είναι αυτός του θεατή. Οι ταξικές ανισότητες θα εκφραστούν με τον χωροταξικό διαχωρισμό. Η μεγαλοπρέπεια του θεάματος θα κρατήσει αποσβολωμένους και ήσυχους τους θεατές, η συμμετοχή των οποίων περιορίζεται στα χειροκροτήματα και τις επευφημίες. Για τους λιγότερο τυχερούς τα ΜΜΕ θα μεταφέρουν το θέαμα σε επαναλαμβανόμενες μεταδόσεις για να εμπεδωθούν τελικά οι ρόλοι και η θέση που οφείλει κάποιος να έχει όχι μόνο στο εορταστικό γεγονός αλλά κυρίως στον κοινωνικό καταμερισμό. Μια θέση που δεν θα πρέπει – και αυτό είναι το ζητούμενο – να αμφισβητηθεί.

Όμως υπάρχουν και διαφορετικές γιορτές, που διασαλεύουν την ομαλή ροή, την κανονικότητα, οι αυθεντικές λαϊκές γιορτές των από τα κάτω, των καταπιεσμένων. Ο Μ. Μπαχτίν (1895-1975), ρώσος φιλόσοφος, στοχαστής με πραγματικά ρηξικέλευθες σ.2 θεωρήσεις στην κριτική της λογοτεχνίας έχει εκτενείς αναφορές στο κείμενο του σ.3 με τίτλο «Το έργο του Φρανσουά Ραμπελαί και η λαϊκή κουλτούρα στον Μεσαίωνα και την Αναγέννηση» για την σημασία που είχαν στο Μεσαίωνα τέτοιες εκδηλώσεις σε αντιπαράθεση με τις επίσημες τελετές. Στις λαϊκές γιορτές το γέλιο έχει την πρωτοκαθεδρία σε αντίθεση με την σοβαροφάνεια και την αυστηρότητα των επίσημων τελετών.

Το γέλιο που κυριαρχεί όχι ως μια ατομική επιλογή-εκδήλωση αλλά ως συλλογική έκφραση χαράς που προέρχεται από – και ταυτόχρονα έχει ως στόχο – την διασάλευση της κανονικότητας και την σύγκρουση με την κυριαρχία.

Ο Μπαχτίν θεωρεί το Καρναβάλι, ως την πιο αυθεντική εκδήλωση αυτών των λαϊκών γιορτών που αποτέλεσε πεδίο έκφρασης των απόκληρων, των εκμεταλλευόμενων, που δεν είχαν ακόμα συγκροτήσει ταξική συνείδηση αλλά είχαν απέναντι τους την αριστοκρατία, την Εκκλησία, τους γαιοκτήμονες. Το καρναβάλι έδινε την ευκαιρία για την συγκρότηση μιας διαφορετικής πραγματικότητας, ενός άλλου κόσμου παράλληλα και ενάντια στην καθημερινότητα που βίωναν οι καταπιεσμένοι. Το γέλιο αποτέλεσε και αποτελεί συγκροτητική αρχή αυτής της δυαδικότητας. Η παρωδία και ο χλευασμός από τον λαό στους αριστοκράτες, τους άρχοντες τους κυβερνήτες αλλά και τους παπάδες, τους δικαστές, τους φύλακες της τάξης κυριαρχεί διαχρονικά. Οι μάσκες και οι μεταμφιέσεις τις ημέρες του καρναβαλιού αμφισβητούν έστω και προσωρινά τους ταξικούς διαχωρισμούς. Ο βασιλιάς καρνάβαλος ενθρονίζεται σηματοδοτώντας εκτός από την παρωδία και την βλάσφημη κριτική στην εξουσία την θέληση για αλλαγή. Η γελοιοποίηση των συμβόλων της εξουσίας ολοκληρώνεται με το κάψιμο του βασιλιά καρνάβαλου, το οποίο δεν σηματοδοτεί απλά το τέλος της γιορτής αλλά την διάθεση για μια διαφορετική πραγματικότητα σ.4 .

Τις μέρες του καρναβαλιού οι δρόμοι παραδίδονται σε όσους και όσες γιορτάζουν. Η επανάκτηση των δρόμων της πόλης από τον Μεσαίωνα μέχρι και σήμερα κατά την διάρκεια των λαϊκών γιορτών είναι σημείο αναφοράς. Αποτελούσε και αποτελεί πονοκέφαλο για τους κυβερνώντες, γιατί μεταξύ άλλων αποκαλύπτει την δυνατότητα μιας άλλης ζωής, που επαν-επιβεβαιώνεται στις λαϊκές εξεγέρσεις και επαναστάσεις, στα κινήματα που και αυτά έχουν στοιχεία γιορτής σ.5 . Στο καρναβάλι δεν υπάρχουν θεατές. Δεν μπορείς απλά να παρακολουθείς και να μην συμμετέχεις γιατί η γιορτή εφορμά και καταλαμβάνει το προσκήνιο. Ο Μπαχτίν σημειώνει χαρακτηριστικά:

«Στη πραγματικότητα το καρναβάλι αγνοεί κάθε διάκριση ανάμεσα σε δρώντες και θεατές. Αγνοεί επίσης τη σκηνή ακόμα και στην εμβρυακή της μορφή. Αφού μια σκηνή θα κατέστρεφε το καρναβάλι (και αντίθετα η καταστροφή της σκηνής θα κατέστρεφε τη θεατρική παράσταση). Οι θεατές δεν παρευρίσκονται στο καρναβάλι, αλλά το ζουν, αφού το καρναβάλι, η ίδια η ιδέα του καρναβαλιού, είναι φτιαγμένο για όλο το λαό. Στη διάρκεια του καρναβαλιού, δεν υπάρχει άλλη ζωή από αυτή του καρναβαλιού. Είναι αδύνατο να ξεφύγει κανείς, γιατί το καρναβάλι δεν έχει κανένα σύνορο χώρου. Στην εξέλιξη της γιορτής μπορεί κάποιος να ζήσει, μόνο σύμφωνα με τους νόμους της, δηλαδή με τους νόμους της καρναβαλικής ελευθερίας. Το καρναβάλι ενέχει έναν καθολικό χαρακτήρα, είναι μια ειδική κατάσταση του κόσμου: η αναγέννηση του και η ανανέωση του, στις οποίες κάθε άτομο συμμετέχει. Αυτή είναι η ίδια η ουσία του καρναβαλιού και όλοι όσοι συμμετέχουν το βιώνουν ζωντανά…»

Σήμερα παρά την ηγεμονία της αστικής κουλτούρας, το καρναβάλι διατηρεί αυτά τα ριζοσπαστικά χαρακτηριστικά και τη συλλογικότητα.

Δεν είναι τυχαίο ότι ακόμα η Εκκλησία σε μια επίδειξη σκοταδισμού καταγγέλλει σ.6 το καρναβάλι ως μια ειδωλολατρική συνήθεια που αντίκειται στα χρηστά ήθη και αυξάνει την ροπή προς την ανηθικότητα. Αλλά και οι κυρίαρχοι έχουν πολλούς λόγους ν’ ανησυχούν, αφού όπως οι εξεγέρσεις έχουν στοιχεία γιορτής, έτσι και οι λαϊκές γιορτές μπορούν να αποκτήσουν χαρακτηριστικά εξέγερσης. Το καρναβάλι του Notting Hill διοργανώνονταν από μετανάστες που προέρχονταν από την Καραϊβική. Το 1976 το κλίμα είναι ήδη τεταμένο λόγω ρατσιστικών επιθέσεων που πραγματοποιούνται από την αστυνομία αλλά και από ακροδεξιούς. Κατά την διάρκεια του καρναβαλιού ξεσπούν ταραχές όταν χιλιάδες συγκεντρωμένοι επιτίθενται με πέτρες και μπουκάλια ενάντια σε ισχυρές δυνάμεις της αστυνομίας αλλά και φασίστες που βρίσκονταν στους δρόμους του Notting Hill. Οι Clash κυκλοφόρησαν τον δίσκο με τίτλο Black Market με εξώφυλλο από την εξέγερση του Notting Hill στην οποία συμμετείχαν ενεργά!

Οι συλλογικές γιορτές, οι γιορτές των από τα κάτω έχουν ανατρεπτικά χαρακτηριστικά. Ο Μπαχτίν συμπεραίνει ότι «…Η γιορτή είναι η πρώτη και η μη δυνάμενη να καταστραφεί κατηγορία του ανθρώπινου πολιτισμού. Μπορεί να φτωχύνει, να παρακμάσει, αλλά δεν μπορεί να εκλείψει παντελώς… Η γιορτή διαχωρίζεται από κάθε ωφελιμιστικό χαρακτήρα (είναι ένα διάλειμμα, μια ανακωχή). Είναι η γιορτή που απελευθερώνεται από κάθε ωφελιμιστικό μέσο και προσφέρει τα μέσα να μπούμε προσωρινά σ’ ένα ουτοπικό σύμπαν…»

Στις μέρες μας έχουμε ανάγκη από συλλογικές γιορτές, χαρές και εξεγέρσεις. Αποτελούν επιθυμία αλλά και προϋπόθεση για μια διαφορετική καθημερινότητα κόντρα στην απαισιοδοξία, την παραίτηση, τον συμβιβασμό.