Οι «μάζες» στην Ιστορία και τη δημοκρατία των κοινών: Αριστοτέλης και Κώστας Παπαιωάννου…

«Το να παραχωρήσουμε την κυριαρχία στη μάζα μάλλον παρά στους κρείττοντας, που είναι λίγοι, θα μπορούσε να φανεί ότι συνεπάγεται κάποιες δυσκολίες, αλλά θα μπορούσαν στην πραγματικότητα να ξεπεραστούν».
«…Πράγματι, η μάζα, αν και αποτελείται από άτομα που άν παρθούν μεμονωμένα δεν έχουν μεγάλη αξία, μπορούν, άμα μαζευτούν, ν’αναδειχθούν ανώτερα από κείνα που έχουν αξία – κι αυτό, όχι κατά τρόπο ατομικό, αλλά σαν ολότητα»

«…Γιατί, καθώς είναι πολλοί, καθένας έχει το μερίδιό του της αρετής και σοφίας και το σύνολό τους κανει τη μάζα σαν ένα ον μοναδικό, με πολλά πόδια, πολλά χέρια, πολλές αισθήσεις και επίσης πλούσιο σε μορφές χαρακτήρα και ευφυίας»

«Το κολλεκτιβιστικό αισθητήριο είναι ανώτερο από κείνο των ανθρώπων που ασκούν υψηλά αξιώματα, είτε ατομικά, είτε, σαν σύνολο μεν,αλλά περιορισμένου αριθμού».
Αριστοτέλης (Πολιτική)

Αιώνες αργότερα ο μεγάλος Έλληνας φιλόσοφος Κώστας Παπαϊωάννου, θα αναφερθεί στις μοναδικές εκείνες στιγμές υψηλής αισθητικής και πολιτικής έκφρασης, όπου οι «μάζες» ως ποιοτικά συλλογικά πλήθη και όχι ως αριθμοί, θα εισβάλλουν στην Ιστορία, εκμηδενίζοντας την απόσταση κυβερνώντων και κυβερνώμενων. Με όρους μιας μακρόσυρτης κυκλικής διάρκειας των συστημάτων και των πολιτισμών, θα λέγαμε ότι συμβαίνει τις στιγμές που η δημοκρατική μάζα πλημμυρίζει το πολιτικό και κοινωνικό τοπίο εμπλουτίζοντας τον βίο και οι άνθρωποι αποκτούν αυξημένο ρόλο και συμμετοχή στη διαμόρφωση της μοίρας τους. Συμβαίνει όταν οι μάζες είναι ενεργές, παρούσες και υπεύθυνες για την εμβάθυνση της δημοκρατίας και της επανάστασης, σε αντιπαράθεση με την «μαζική δημοκρατία» και τη μαζική κοινωνία της κατανάλωσης και της υποταγής.

Σημείο ουσίας, στο έργο του Παπαϊωάννου, αποτελεί η «θεατροκρατία» (αρχικά στην αρχαία Αθήνα), στην οποία έβρισκε τον αισθητικό και συμβολικό προπομπό της δημοκρατίας, όπου ο διονυσιακά εκστασιασμένος Δήμος, έλεγχε μέσω της Δίκης και του Νόμου, την εξουσία. Κάτι που θεωρούσε ότι έλαβε χώρα και στην ελισαβετιανή Αγγλία, όπου ο δαιμονικός κόσμος του Σαίξπηρ, συμβόλιζε μια αντίστοιχη πανδαισία αξιών που ως πολιτική κλίμακα όριζε την ιστορική εξέλιξη.

Ας αφήσουμε το Θόδωρο Ζιάκα, να μας περιγράψει τη μοναδική τυπολογία του Παπαϊωάννου για τη Δημοκρατία-Θεατροκρατία:

«Πρω­ταρ­χι­κό ε­ρώ­τη­μα: Υ­πήρ­ξε πο­τέ «πε­τυ­χη­μέ­νη ε­πα­νά­στα­ση»; Ε­πα­νά­στα­ση χω­ρίς θερ­μι­δο­ρια­νή υ­πο­στρο­φή; Ε­πα­νά­στα­ση που να μην έ­φα­γε τα παι­διά της; Ή πά­ντο­τε η κί­νη­ση των μα­ζών, κα­τα­λύ­ο­ντας έ­να κα­θε­στώς, που κρα­τά τη μά­ζα στο πε­ρι­θώ­ριο, φέρ­νει στη θέ­ση του έ­να άλλο καθεστώς, που κι αυ­τό ε­πί­σης βα­σί­ζε­ται στην πε­ρι­θω­ριο­ποί­η­ση και πα­θη­τι­κο­ποί­η­ση της μά­ζας;

Η α­πά­ντη­ση του Πα­πα­ϊ­ω­άν­νου εί­ναι ναι. Εί­ναι ο ε­πα­να­στα­τι­κός πυ­ρε­τός που α­νέ­βα­σε τον Πει­σί­στρα­το στην ε­ξου­σί­α και ο­δή­γη­σε στην α­θη­να­ϊ­κή δη­μο­κρα­τί­α. Στο κα­θε­στώς της αρ­χαί­ας Α­θή­νας η μά­ζα πα­ρέ­μει­νε ε­νερ­γή, ε­λέγ­χο­ντας ά­με­σα το κρά­τος που δη­μιούρ­γη­σε η κί­νη­σή της. Ο έ­λεγ­χος ε­ξα­σφα­λι­ζό­ταν μέ­σω αυ­τού που ο Πλά­των α­πο­κα­λεί «θε­α­τρο­κρα­τί­α»: τον εκ­στα­σια­ζό­με­νο στο θέ­α­τρο του Διο­νύ­σου α­θη­να­ϊ­κό Δή­μο. Η έ­κτα­κτη ευ­φυ­ί­α του Πα­πα­ϊ­ω­άν­νου βρί­σκει στον ό­ρο «θε­α­τρο­κρα­τί­α» το κλει­δί του αι­νίγ­μα­τος: Μά­ζα. Διο­νυ­σια­κή έκ­στα­ση. Νο­μι­μο­ποί­η­ση του Δι­θύ­ραμ­βου. Ει­σα­γω­γή του Διό­νυ­σου στο κυ­ρί­αρ­χο πάν­θε­ο. Τρα­γω­δί­α, ό­που η διο­νυ­σια­κή έκ­στα­ση με­τα­σχη­μα­τί­ζε­ται σε έκ­στα­ση λο­γι­κής με­το­χής στον Κοι­νό Λό­γο, που εί­ναι η Δί­κη, ως συ­στα­τι­κή αρ­χή του κό­σμου. Τα πά­θη κα­θαί­ρο­νται δι’ ε­λέ­ου και φό­βου και η κοι­νω­νι­κή συ­νο­χή α­να­πα­ρά­γε­ται χω­ρίς τη συν­δρο­μή μιας αυ­το­νο­μη­μέ­νης κα­τα­πιε­στι­κής δύ­να­μης. Ο Νό­μος και η Δί­κη αρ­κούν.

Έ­τσι έ­χου­με το πιο προ­ω­θη­μέ­νο στην ι­στο­ρί­α πο­λι­τεια­κό ε­πί­τευγ­μα, ό­που δεν έ­χει θέ­ση ο χω­ρι­σμός του α­τό­μου α­πό την κοι­νω­νι­κή του ο­λό­τη­τα και τα συ­να­φή πα­θο­λο­γι­κά φαι­νό­με­να.
Η προ­βλη­μα­τι­κή του Πα­πα­ϊ­ω­άν­νου ε­στιά­ζε­ται σε δύ­ο ση­μεί­α: α) τη σύν­δε­ση μά­ζας και τρα­γι­κού μύ­θου και β) τη με­τά­θε­ση α­πό τον μύ­θο στον λό­γο, μέ­σω της σύν­δε­σης του τρα­γι­κού και της Δί­κης (κο­σμι­κής δι­καιο­σύ­νης)».

Δημήτρης Ναπ.Γ