Λουΐζα Καραπιδάκη – «Μπορεί να υπάρξει καλύτερη μέρα»

Η Ελληνοαμερικανική Ένωση και το Ελληνικό Ίδρυμα Πολιτισμού, συνδιοργάνωσαν και παρουσιάζουν μια βαθιά ανθρώπινη κι ενδιαφέρουσα έκθεση, αφιερωμένη στον Ιάκωβο Καμπανέλλη. Η έκθεση έχει τίτλο «Ιάκωβος Καμπανέλλης – Το τετράπτυχο». Μιλά στο iart.gr η Λουΐζα Καραπιδάκη, ιστορικός τέχνης και επιμελήτρια της έκθεσης.

– Πως δημιουργήθηκε η έκθεση – αφιέρωμα στον Ιάκωβο Καμπανέλλη;

-Φέτος εορτάζουμε 100 χρόνια από την γέννησή του. Το Υπουργείο Πολιτισμού κήρυξε επίσημα το 2022 «Έτος Καμπανέλλη», με στόχο, μέσα από το έργο του, να ευαισθητοποιηθούν οι νεότερες γενιές. Προηγήθηκε μια υπέροχη σχετική έκθεση στο Μουσείο Μπενάκη, με έναν υποδειγματικό κατάλογο, παραγωγή του Υπουργείου. Παρουσιάστηκε υλικό από το προσωπικό αρχείο του δημιουργού. Τις δράσεις για το «Έτος Καμπανέλλη» στην Ευρώπη, ανέλαβε το Ελληνικό Ίδρυμα Πολιτισμού. Είμαι μέλος του Διοικητικού Συμβουλίου του Ιδρύματος και ανέλαβα υπεύθυνη της δράσης. Μου ζητήθηκε να διοργανώσω ακόμη μια έκθεση στην Αθήνα. Σκέφτηκα ότι είναι μεγάλη ευκαιρία – μετά την έκθεση του αρχειακού υλικού – να δώσουμε την δυνατότητα στους καλλιτέχνες να εκφραστούν και μέσα από τις δημιουργίες τους, να διδαχθούμε από το έργο του. Καθώς είχε γίνει μια ‘έκθεση τεκμηρίωσης’ πριν, θα μπορούσε να γίνει κάτι τέτοιο. Ο τίτλος της «Ιάκωβος Καμπανέλλης, το τετράπτυχο» προέρχεται από μονόπρακτο του. Ο ίδιος υπηρέτησε τέσσερα είδη τέχνης: Ποίηση, θέατρο – κυρίως -, κινηματογράφο και γραπτό λόγο. Θα ήταν πολύ ωραίο να δείξουμε αυτό ακριβώς. Ψάχνοντας εικαστική δημιουργία που να εκπροσωπεί αυτό το τετράπτυχο, σκέφτηκα πως θα ήταν πολύ ενδιαφέρον να μιλήσω και για άλλο ένα, πολύ σημαντικό κατά την άποψή μου. Υπάρχουν τέσσερις σημαντικές έννοιες στο έργο του Καμπανέλλη. Μας δίδαξε πολλά, αλλά πάνω από όλα, την αισιοδοξία, τα ανθρώπινα δικαιώματα, την ελευθερία που είναι το πανανθρώπινο ιδανικό και φυσικά, τον έρωτα. Πάντα ο έρωτας είναι μια αναζωογόνηση. Έτσι, σε αυτήν την έκθεση, ουσιαστικά μιλάμε για αυτά τα δυο τετράπτυχα.

Στον γραπτό λόγο συναντάμε το «Μαουτχάουζεν» που ξεκίνησε ως πεζό, από τις σημειώσεις των προσωπικών βιωμάτων του δημιουργού, μέσα στην αποτρόπαιη κατάσταση του στρατοπέδου συγκέντρωσης. Από εκεί βγήκαν ποιήματα και στίχοι που μελοποίησε ο Μίκης Θεοδωράκης και τραγούδησαν ολόκληρες γενιές. Καταφέραμε να πάρουμε τα δικαιώματα από την μεταφράστρια του πανεπιστημίου του Yale κι έτσι έχουμε αναρτήσει αυτά τα ποιήματα, τα συνοδευτικά στο «Μαουτχάουζεν», τόσο στα ελληνικά όσο και στα αγγλικά.

Βλέποντας την έκθεση και γνωρίζοντας κάποια πράγματα, εκείνο που θαύμαζα πάντα είναι ότι παρόλο που βρέθηκε σε μια πραγματική κόλαση, δεν έχασε ποτέ την ανθρωπιά του κι ήταν από τους ελάχιστους που μίλησε και για το μετά αυτής της κόλασης. 

Πρόκειται ακριβώς για την αισιοδοξία του. Υπάρχει πάντα μια καλύτερη μέρα, η οποία θα έρθει. Δεν νομίζω πως μπορούμε να συλλάβουμε την φρίκη που έζησαν αυτοί οι άνθρωποι. Το αντιλαμβανόμαστε, διαβάζουμε σχετικά, έχουμε την δυνατότητα επίσκεψης σε αυτά τα φρικτά μέρη. Εκείνος μίλησε για μια χαμένη αγάπη, για την τρυφερή στιγμή μιας μάνας και του παιδιού της, μέσα ακριβώς στις σκηνές της φρίκης. Μίλησε για την απουσία, τον αποχαιρετισμό, πράγματα που έχουν την τραγικότητα της ζωής αλλά πάντα περνούσε το μήνυμα πως η επόμενη μέρα θα δώσει κάτι καλύτερο. Έτσι άλλωστε έζησε,  έτσι ήταν η ζωή του.

Δημιούργησε επίσης μια γυναικεία προσωπικότητα, αυτήν της Στέλλας, η οποία – για τα δεδομένα της εποχής – δεν ήταν απλώς φεμινίστρια, ήταν επαναστάτρια.

Η Στέλλα, όπως πολλές γυναίκες αγωνίστηκε για την ελευθερία της. Για να μπορεί να αποφασίζει μόνη της κι αυτό το πλήρωσε με τη ζωή της. Δεν είχε ‘πλάτες’ να στηριχθεί. Στην ομώνυμη ταινία, η Στέλλα μιλά με τη μητέρα του Μίλτου, λίγο πριν τον γάμο. Η μητέρα μιλά για κατοχύρωση και κοινωνική εξασφάλιση. Η Στέλλα πνίγεται, λέει πως δεν θέλει τέτοια πράγματα. Το αποτέλεσμα είναι γνωστό. Η αλήθεια είναι πως ο Καμπανέλλης έδειχνε πράγματα μέσα από ωμό ρεαλισμό. Το έργο του σε κάνει να ταυτίζεσαι, να νιώθεις πως είσαι εσύ που ζεις αυτά που περιγράφει, πως οι ιστορίες του είναι της διπλανής πόρτας, της γειτονιάς σου. Όλα του τα έργα είναι γήινα, χωρίς κανένα ίχνος ελιτισμού, ούτε στη γλώσσα, ούτε στο ύφος.

Υπάρχουν δυο έργα αφιερωμένα στην Στέλλα.

Ακριβώς και πολύ διαφορετικά μεταξύ τους. Το ένα είναι της Έλενας Παπαδημητρίου και το άλλο του Νίκου Κόνιαρη. Το έργο της Παπαδημητρίου δεν έχει πρόσωπο. Δείχνει μια κομψή γυναίκα, με κόκκινο φουστάνι και κόκκινα γάντια. Στο φουστάνι βλέπουμε  την μαχαιριά, μια πληγή που εκπέμπει το φως της. Το πρόσωπό της έχει χαθεί, αλλά δεν έχει σημασία. Όλες οι γυναίκες μπορούν να ταυτιστούν με το έργο. Το έργο του Κόνιαρη, ενός άνδρα, αποτυπώνει μια πολύ ελκυστική κοπέλα, φρέσκια, με ατρόμητο ύφος. Μια κοπέλα αποφασισμένη για όλα. Μου θυμίζει την ιστορία της Κάρμεν.  Αλήθεια, δεν είναι ενδιαφέρον πως κάτι παρόμοιο ζουν οι γυναίκες σήμερα; Αγωνιζόμαστε όλη μας τη ζωή να σταθούμε στα πόδια μας, να είμαστε ισότιμες με τους άνδρες, να επιλέγουμε τη ζωή μας, αν θα κάνουμε οικογένεια και πότε. Αυτή την στιγμή έχουμε γυρίσει πολλά βήματα πίσω, σε όλον τον πλανήτη. Είναι φοβερό το γεγονός πως όταν είπα την λέξη «Καμπανέλλης», δυο καλλιτέχνες – γιατί άφησα ελεύθερο το θέμα – επέλεξαν να δημιουργήσουν για την Στέλλα, που ξεκίνησε ως θεατρικό με τίτλο «Η Στέλλα με τα κόκκινα γάντια» ενώ στη συνέχεια έγινε και ταινία.

Ο Νίκος Κόνιαρης έφτιαξε άλλο ένα έργο, εμπνευσμένο από τον «Δράκο». Ο καθημερινός άνθρωπος πίσω από τους εφιάλτες του, τις πιέσεις που υφίσταται στην δουλειά, στην οικογένεια, στην κοινωνία και τέλος, μετατρέπεται σε τέρας.

Νομίζω πως όλοι κρύβουμε ένα τέρας μέσα μας.

Κάπως έτσι ζούμε όλοι, με φοβερές πιέσεις. Το καλό και το κακό είναι πάντα παρόντα και τα δυο. Οι επιρροές, οι φωνές, οι κραυγές – καλές και κακές – έχουν εδραιωθεί στην καθημερινότητα μας.

Μιλήστε μας και για τα άλλα έργα.

Η έκθεση έχει μερικές αφίσες από το προσωπικό αρχείο του Καμπανέλλη, που ευγενικά μας παραχώρησε η κόρη του Κατερίνα, την ευχαριστώ πολύ για αυτό. Τα περισσότερα έργα έγιναν ειδικά για την έκθεση. Μερικά όμως είναι προγενέστερα και τα γνώριζα, οπότε επιλέχθηκαν γιατί είναι αντιπροσωπευτικά. Ένα από αυτά, είναι μια μικρή ‘εγκατάσταση’, έντεκα ζωγραφικές του Ηλία Χαρίση. Όταν τα είχα δει, θεώρησα ότι πραγματικά αντιπροσωπεύουν τα ανθρώπινα δικαιώματα. Σκίτσα που απεικονίζουν τη φρίκη που ζει ένας άνθρωπος. Ο καθένας μας ζητά να έχει νερό, τροφή, ζέστη, υγεία.. Να ζήσει. Είναι πολύ σκληρά έργα και όλα μαζί συνιστούν ένα σημαντικό αφήγημα που μιλά για την αγωνία του ανθρώπου, όταν φτάσει στην εξαθλίωση. Καθώς, δυστυχώς στις μέρες μας, ζούμε πολέμους, το θεωρώ ιδιαίτερα επίκαιρο. Στην έκθεση θα δείτε επίσης άλλο ένα υπέροχο έργο που εκπροσωπεί τον κινηματογράφο, της Ειρήνης Ηλιοπούλου. Πρόκειται για το ‘Σινεμά’, εικόνα ενός θερινού κινηματογράφου. Είναι κι αυτό παλαιότερο, το ζήτησα όμως γιατί είναι χαρακτηριστικό σε σχέση με το αθηναϊκό κοινό, αλλά κι επειδή το μεγαλύτερο μέρος του έργου του Καμπανέλλη γράφτηκε στην Αθήνα.

Έχουμε και την ενότητα της ποίησης.

Εκπροσωπείται από ένα έργο της Σμαράγδας Παπούλια, που συνδύασε την εικόνα με στίχους, από το ποίημα “Μανούλα μου” τρυφερό και σκληρό συνάμα. Γράφτηκε για μια μητέρα που σκοτώθηκε, με το παιδί της στον κόρφο της να συνεχίζει να βυζαίνει το γάλα της, μέχρι που από το στήθος της βγήκε αίμα.  Αυτό το τόσο σκληρό θέμα αποδίδεται από ένα έργο που παρουσιάζει μεγάλο ενδιαφέρον. Ακολουθεί το έργο της Ιφιγένειας Σδούκουν, ένα κέντημα πάνω σε πανί κι έχει μια ερωτική αν θέλετε ατμόσφαιρα, λίγο σουρεαλιστική, πάρα πολύ γλυκιά, ευχάριστη, από την «Μαργαρίτα Μαγιοπούλα» που η καλλιτέχνης παρομοιάζει με μια ωραία πορτοκαλιά. Στη συνέχεια έχουμε την δημιουργία του Κύπριου, Νίκου Μάντζιου, για την γυναίκα στο σύνολο του ποιητικού έργου του Καμπανέλη. Ξεκινά από μια πολύ όμορφη, ονειρική γυναίκα η οποία όμως σιγά – σιγά χάνεται και μετατρέπεται σε ένα υπερρεαλιστικό γυναικείο μόρφωμα.

Ας πάμε στο θέατρο.

Εδώ έχουμε σειρά έργων της Καλλιόπης Ασαργιωτάκη με πολύ χαρακτηριστικές μάσκες. Η καλλιτέχνης έχει δουλέψει πάρα πολύ τα προσωπεία, που ομοιάζουν πολύ με αυτά του θεάτρου. Άλλωστε, το ίδιο το πρόσωπο του ηθοποιού μπορεί να είναι μια μάσκα, ανάλογα με τον ρόλο του. Έχουμε το έργο της Κωνσταντίνας Συλίκου, ειδικά για την έκθεση, που το εμπνεύστηκε από το ‘Παραμύθι χωρίς όνομα’, την διασκευή του έργου της Πηνελόπης Δέλτα, με την λιτή και μινιμαλιστική γραφή της Συλίκου. Μέσα από μικτές τεχνικές ζωγραφικής και κεντήματος, βλέπουμε ακριβώς τον πόνο που περιγράφει ο Καμπανέλης στο θεατρικό του. Η ενότητα ολοκληρώνεται με τα έργα του Κωνσταντίνου Πάτσιου, ενός νεότερου καλλιτέχνη που δουλεύει πολύ με έτοιμες εικόνες, σαν κολάζ και όχι μόνο. Υπάρχουν επεμβάσεις χρωματικές, συνδυασμός με τον Λόγο.. Παρουσιάζει δυο θεατρικά του Καμπανέλη, έχοντας ο ίδιος επιλέξει μια σειρά εικόνων.

Κι έτσι ολοκληρώνεται το τετράπτυχο;

Έχουμε ακόμη τις τέσσερις λέξεις – κλειδιά. Για τον έρωτα, ένα γλυπτό της Αφροδίτης Λίτη με τίτλο ‘Νοητοί Αρραβώνες’ που επιλέχθηκε επειδή ο Καμπανέλλης μιλά σε ένα έργο του για ‘τα παιδιά του χαμού’, δυο ερωτευμένους που χάθηκαν στην διάρκεια της επταετίας. Το ίδιο και στο «Μαουτχάουζεν», αναφέρει ‘τι ωραία που είναι η αγάπη με το καθημερινό της φόρεμα’, μια αγάπη που επίσης χάθηκε. Για την αισιοδοξία επιλέξαμε ένα έργο του Βαγγέλη Ρήννα, ο οποίος έφτιαξε το πορτραίτο του Καμπανέλη, μια προσωπογραφία του όταν βρισκόταν στο τέλος της ζωής του, αποτυπώνοντας ακριβώς αυτήν την αισιοδοξία που εκπέμπει, την πραότητα αλλά και τον προβληματισμό του. Αναφορικά με τα ελεύθερα δικαιώματα, θα δείτε ένα παλαιότερο έργο του Γιώργου Γκολφίνου, έναν σταυρό μέσα από τον οποίο ξεχύνεται φως. Όταν το είχα δει, αισθάνθηκα πως εκφράζει έναν βασανισμένο άνθρωπο που πέφτει, ξανασηκώνεται, σκέφτεται, προσεύχεται και πάντα ανασυγκροτείται. Υπάρχει ακόμη το έργο της Μαριλένας Ζαμπούρα,  μια ανθρώπινη μορφή με ένα νοητό τοπίο πίσω της. Κάπου στην σύνθεση εμφανίζονται μικρά προσωπάκια και ολόκληρο το έργο – σε μένα τουλάχιστον – συμβολίζει την ελεύθερη σκέψη, το γεγονός πως η ελευθερία είναι πάνω από όλα. Θεωρώ αυτά τα έργα εμβληματικά, για τις λέξεις – κλειδιά στο έργο του Καμπανέλη. Η έκθεση συνοδεύεται από ένα φιλμ αφιερωμένο στη ζωή του από το Ελληνικό Ίδρυμα Πολιτισμού, που συνδιοργανώνει την έκθεση, μαζί με την Ελληνοαμερικανική Ένωση.

Πρόκειται για σημαντικό αριθμό έργων.

Θα ήθελα να ολοκληρώσω την παρουσίαση τους, με το περίοπτο γλυπτό της Παυλίνας Βαγιωνή. Αντικατοπτρίζει τον ίδιον τον θεατή, με φτερά που συμβολίζουν κι αυτά την ελευθερία και την ελεύθερη σκέψη που πετά παντού. Επίσης οφείλω να αναφερθώ στο δεύτερο έργο της, μια ρωμαϊκή στήλη με ‘αυτί’, τα ακούσματα δηλαδή που εισπράττουμε όλοι ενώ μετά εκπέμπουμε κι εμείς τα νοήματα που έχουμε δεχθεί από το έργο του Καμπανέλλη.

Όταν απευθυνθήκατε στους καλλιτέχνες, συναντήσατε αντιδράσεις, αρνήσεις;

Όλοι ήθελαν να συμμετάσχουν και με μεγάλη χαρά. Πρέπει να πω εδώ πως όσο νεότερος ήταν ο καλλιτέχνης, τόσο λιγότερο γνώριζε το έργο του Καμπανέλλη. Μου έκανε εντύπωση το γεγονός πως μερικά πολύ νέα παιδιά γνώριζαν μόνον τα ποιήματά του κι αυτά μέσα από τις μελοποιήσεις των Χατζιδάκι και Θεοδωράκη. Χρειάστηκε να τους θυμίσω πως υπήρξε θεατρολόγος για να ανασύρουν το ‘Παραμύθι χωρίς όνομα’ και ‘Το Μεγάλο μας Τσίρκο’. Βέβαια φέτος, ήρθε ξανά στην επιφάνεια το συνολικό του έργο. Κανείς τους δεν είχε αντίρρηση να συμμετάσχει και τους έκανε εντύπωση το θέμα του ‘τετράπτυχου’. Σίγουρα ο Καμπανέλλης μετέδωσε πολλά μηνύματα, αλλά τελικά, τα σημαντικότερα για τον άνθρωπο είναι ο έρωτας, η ελευθερία, η καθημερινότητα, τα δικαιώματά του, να ζει όπως θέλει. Και φυσικά, η ανάταση ψυχής, να μπορεί να ελπίζει σε κάτι καλύτερο. Το ίδιο συνέβη και με τους συλλέκτες, με χαρά διέθεσαν κάποια κομμάτια από τις συλλογές τους.

Θα υπάρξει επόμενη έκθεση;

Η Ακαδημία Αθηνών επιθυμεί να τιμήσει τον Ιάκωβο Καμπανέλλη και οργανώνει κάτι διαφορετικό. Το κοινό θα έχει την δυνατότητα να δει, από τα Γενικά Αρχεία του Κράτους, το λογοκριμένο υλικό του, ταυτόχρονα με τα πρωτότυπα χειρόγραφά και τις σημειώσεις του. Ανά προθήκη, θα έχουμε τον Ακαδημαϊκό Καμπανέλη, τα πρωτότυπα και τα λογοκριμένα του, τα βιβλία του σε μεταφράσεις και ένα μικρό αφιέρωμα στα θεατρικά του, με σκηνικά του Φασιανού.

Τι μπορεί, όχι να μας διδάξει γιατί δεν ήταν αυτή η πρόθεσή του, αλλά να μας δώσει μέσα από το έργο και τη ζωή του;

Ήταν αυτοδίδακτος, αγαπούσε πάρα πολύ το διάβασμα. Απέκτησε έτσι σημαντική καλλιέργεια και δεν σταμάτησε ποτέ. Έκανε αυτό που ήθελε. Του άρεσε το θέατρο, έκανε θέατρο. Τόλμησε κι έγραψε δικά του έργα. Το δοκίμασε, το πολέμησε και στο τέλος της ζωής του έγινε Ακαδημαϊκός κι επίτιμος διδάκτωρ του Πανεπιστημίου Αθηνών. Ασχολήθηκε πολύ με τα κοινά, εργάσθηκε στην ΕΡΤ σε θέσεις όπου μπορούσε να προσφέρει. Το έργο του αναγνωρίζεται παγκοσμίως. Με εντυπωσιάζει επίσης το ότι είναι απίστευτα επίκαιρος. Έγραψε πράγματα πριν από δεκαετίες που παραμένουν σημερινά. Οι κοινωνίες έχουν και δεν έχουν αλλάξει. Σήμερα δεν ζούμε σε δικτατορία, υφιστάμεθα όμως άλλες πιέσεις, άλλες συμφορές. Για μένα, το σημαντικότερο πράγμα που μας δείχνει είναι πως με προσπάθεια, δουλειά και αγώνα μπορεί να υπάρξει μια καλύτερη μέρα. Να φτάσουμε στο σημείο να κάνουμε αυτό που πραγματικά θέλουμε.

Η έκθεση «Ιάκωβος Καμπανέλλης – Το Τετράπτυχο» διαρκεί έως τις 27 Οκτωβρίου.

Περισσότερες πληροφορίες εδώ.

Το Διαβάσαμε Λουΐζα Καραπιδάκη – «Μπορεί να υπάρξει καλύτερη μέρα»