Μάρτιος 2014: Η Ουκρανία είναι πλέον στα πρόθυρα γενικευμένης εμφύλιας σύρραξης, στη χερσόνησο της Κριμαίας οι αντίπαλοι στόλοι Ουκρανών και Ρώσων ελλιμενίζονται ετοιμοπόλεμοι μέσα σε αρχαία ελληνικά λιμάνια, ενώ τα βλέμματα όλων στον πλανήτη είναι στραμμένα στα στενά του Κερτς, αυτά που είχαν αποικίσει και οχυρώσει στρατηγικά οι Μιλήσιοι ήδη από τον 6ο π.Χ. αιώνα…
Οι σχέσεις των αρχαίων Ελλήνων τόσο με την περιοχή της Μαύρης Θάλασσας, αλλά και της Κριμαίας ειδικότερα, ήταν εξαιρετικά στενές και παραγωγικές και συνεχίστηκαν αδιάκοπα και συστηματικά μέσω των αιώνων: αρχαιοελληνικοί αποικισμοί, βυζαντινή αυτοκρατορία, τουρκοκρατία, Ελληνική Επανάσταση, 20ός αιώνας. Οι μύθοι της αρχαιότητας είναι εύλογοι και μας αποκαλύπτουν με λεπτομέρειες την πορεία των Ελλήνων προς τον ελκυστικό βορρά…
- Η αρχή έγινε όταν οι Αργοναύτες με τη βοήθεια της θεάς Αθηνάς κατάφεραν να περάσουν από τις Συμπληγάδες, και για τους ποντοπόρους Έλληνες ανοίχτηκε ένας νέος κόσμος προς τους αχανείς ορίζοντες της Ρωσίας και της Βλαχίας: πλούσιοι σιτοβολώνες και άφθονα βοσκοτόπια, αλιεία αλλά και πολύτιμες πρώτες ύλες, γούνες και καστόρια, ξυλεία και μέταλλα. Δεν ήταν όμως, μόνο τα αγαθά.
Όπως αναφέρει η ιστορικός Μαριάννα Κορομηλά, αυτές οι απέραντες στέπες αποτελούν τον «μοιραίο διάδρομο», τον μοναδικό δρόμο που οδηγεί από την κεντρική Ασία στη Νοτιοανατολική Ευρώπη. Και στη μέση η χερσόνησος της Κριμαίας να κρέμεται από μια στενή λωρίδα γης από την Ουκρανία, με εξαιρετικά πλεονεκτική γεωγραφικά θέση, καθώς βρίσκεται στο σημείο όπου διασταυρώνονταν οι παραδοσιακοί θαλάσσιοι οδοί του Εύξεινου Πόντου και η μεταφορά των πολύτιμων αγαθών.
Και οι αρχαίοι Έλληνες όχι μόνο έφτασαν ως εκεί και «έζωσαν» περιμετρικά τη σπουδαία αυτή χερσόνησο με παραθαλάσσιες αποικίες ήδη από τον 6ο π.Χ. αιώνα —μερικές από τις οποίες εξελίχθηκαν σε σπουδαία κέντρα της αρχαιότητας—, αλλά συνομίλησαν με τους γηγενείς και τους γειτονικούς λαούς και άφησαν ορατά τα ίχνη τους μέχρι και σήμερα: πλούσια αρχαιολογικά κατάλοιπα, πλήθος από τοπωνύμια, μύθοι, θρύλοι και παραδόσεις μαρτυρούν την μακραίωνη ελληνική παρουσία στην περιοχή.
 |
| Χάρτης της Μαύρης Θάλασσας και των αρχαίων ελληνικών αποικιών |
Εκεί, στα νοτιοδυτικά της Κριμαίας, οι Έλληνες ίδρυσαν ήδη από τον 5ο αι. π.Χ. το μοναδικό λιμάνι που θα μπορούσε να ελέγχει τους πλόες που συνέδεαν τις βορινές με τις νότιες ακτές του Εύξεινου Πόντου: τη δωρική αποικία Χερσόνησο (βυζαντινή Χερσώνα), στα όρια της σημερινής Σεβαστούπολης.
Στην πόλη προσαρτήθηκαν και οι δύο ιωνικές αποικίες που βρίσκονταν βορειότερα, η Κερκινίτις και ο Καλός Λιμήν, με αποτέλεσμα στα τέλη του 4ου π.Χ. αιώνα η Χερσόνησος να ελέγχει όχι μόνο τα δυτικά παράλια της Κριμαίας, αλλά να αποτελεί ένα από τα μεγαλύτερα ελληνιστικά κράτη στα βόρεια της Μαύρης Θάλασσας.
Στα εκτεταμένα παραθαλάσσια αρχαιολογικά κατάλοιπα της πόλης, δεσπόζει μεταξύ άλλων και το μοναδικό αρχαιοελληνικό θέατρο που έχει ανακαλυφθεί σε ελληνική αποικία της Μαύρης Θάλασσας, πάνω στο οποίο οικοδομήθηκε μεταγενέστερη σταυρόσχημη βυζαντινή εκκλησία.
- Η εξαιρετική γεωγραφική σημασία της πόλης, έχει θέσει τη σημερινή διάδοχό της, τη Σεβαστοπόλ, υπό ειδικό καθεστώς μετά της κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης, καθώς αποτελεί τη βάση τόσο για τον ουκρανικό όσο και για τον ρωσικό στόλο της Μαύρης Θάλασσας.
Τα αντίπαλα, πλέον, πλοία ελλιμενίζονται υπό το βλέμμα της θηλυκής Ταυρικής θεότητας, της Αθηνάς Παρθένου αλλά και του Ηρακλή, κύριων θεοτήτων στο πάνθεον της αρχαίας Χερσονήσου.
 |
| Τα λείψανα της βυζαντινής εκκλησίας, χτισμένης πάνω στο αρχαίο θέατρο της Χερσονήσου-Πηγή: ΙΜΕ/FHW, © Ministry of Culture and Tourism of Ukraine |
- Το Παντικάπαιον, που ιδρύθηκε από Μιλήσιους τον 6ο π.Χ. αι. δεν σταμάτησε ποτέ, από την ίδρυσή του μέχρι και σήμερα, να αποτελεί μια πόλη—κλειδί για την περιοχή. Κύριος προστάτης της πόλης ήταν ο Απόλλων Ιατρός, στον οποίο ήταν αφιερωμένος και ο κεντρικός ναός της πόλης. Στην απέναντι από το Παντικάπαιον ακτή μια ακόμα ιωνική αποικία, η Φαναγορεία, ολοκλήρωνε τον έλεγχο των στενών. Και λίγο παρακάτω η καστροπολιτεία της Θεοδοσίας, ο μετέπειτα γενοβέζικος Κάφφας (σημερινό λιμάνι Φεοντόσιγια).
Αλλά οι Μιλήσιοι έμποροι δεν περιορίστηκαν εκεί. Προχώρησαν ως το πιο απομακρυσμένο και σημαντικό σημείο της Μαιώτιδος λίμνης, της μητέρας του Πόντου (Αζοφική θάλασσα), στις εκβολές του πλωτού ποταμού Δον και ίδρυσαν την αποικία Τάναϊ αλλά και μια σειρά από μικρά παράλια εμπορεία, για να ελέγξουν τη διακίνηση των πολύτιμων προϊόντων της περιοχής και της ενδοχώρας.
 |
| Μερικές αρχαίες ελληνικές αποικίες στην περιοχή της Κριμαίας και της Μαιώτιδος Λίμνης (Αζοφική Θάλασσα)Πηγή: © Ίδρυμα Μείζονος Ελληνισμού ΙΜΕ/FHW |
Εκεί, στα αρχαία βοσκοτόπια και στις προστατεμένες παραθαλάσσιες πόλεις της Κριμαίας, στη χώρα των Ταύρων και των Σκύθων με τους ανθρωποφάγους λαούς και τα άγρια τελετουργικά, έφτασε ο Ορέστης με τον σύντροφο του Πυλάδη, κυνηγημένος από τις Ερινύες μετά τον φόνο της μητέρας του Κλυταιμνήστρας και του εραστή της.
Εκεί συνάντησε ως ιέρεια της θεάς Αρτέμιδος την αδελφή του Ιφιγένεια, που η θεά είχε σώσει από τον βωμό της θυσίας στην Αυλίδα, βάζοντας στη θέση της ένα ελάφι. Με μεγάλο κίνδυνο και κατατρεγμένος από τον μυθικό βασιλιά της Ταυρίδας Θόα, ο Ορέστης κατάφερε να πάρει την αδελφή του μαζί με το ξόανο της θεάς, να τους φέρει στην Αττική και να ιδρύσει στη Βραυρώνα ιδιαίτερη λατρεία για την Αρτέμιδα Ταυροπόλο. Οι Έλληνες είχαν νικήσει τα υπεράνθρωπα εμπόδια που συνάντησαν στις άγνωστες αυτές θάλασσες. Τα αγαθά των αποικιών ταξίδευαν πίσω στις ελληνικές μητροπόλεις…
 |
| Αναθηματικό ανάγλυφο από το Παντικάπαιον με τις μορφές της Δήμητρας και ης Περσεφόνης, 5ος π.Χ. αιώνας Πηγή: ΙΜΕ/FHW, © The State Hermitage Museum, St. Petersburg |
Δίπλα στην Κριμαία, κοντά στους Γεωργιανούς χαλκουργούς και σιδηρουργούς, μαθήτευσε ο Προμηθέας. Και στο σημείο αυτό τιμωρήθηκε από τον Δία σύμφωνα με τον μύθο, δεμένος σε έναν πάσαλο στον Καύκασο με τον αετό να του τρώει καθημερινά το συκώτι, μέχρι που πέρασε από την περιοχή ο Ηρακλής, σκότωσε με το τόξο του τον σαρκοβόρο αετό και απελευθέρωσε τον Προμηθέα.
- Ο αρχέγονος πυρφόρος Προμηθέας λειτουργεί σαν σημείο προσανατολισμού για τα μέταλλα αλλά και το ανατολικό άκρο στις αποικίες των αρχαίων Ελλήνων… Από το πανοραμικό σημείο της τιμωρίας του ο βασανισμένος θεός θα αντίκριζε, άραγε, το αυτάρεσκο ναυτικό των Ρώσων να περιπολεί περήφανο μπρος τους εξεγερμένους Ουκρανούς, περιμένοντας το καθοριστικό δημοψήφισμα της επόμενης Κυριακής
Λίγο ψηλότερα από τη Κριμαία, στη σημερινή Ουκρανία και στις όχθες των πλωτών ποταμών Δνείπερου και Μπαγκ ίδρυσαν οι Μιλήσιοι μια ακόμα αποικία, την Ολβία. Το όνομά της καθαρά ελληνικό, από τη λέξη όλβος, που σημαίνει πλούτος, ευτυχία, χαρά και εκφράζει την ευδαιμονία των πολιτών της. Ο κόλπος που καταλήγουν τα δύο πλωτά ποτάμια (και φυσικά τα εμπορεύματά τους) είναι εξαιρετικά πλούσιος σε χλωρίδα, πανίδα και φυσικές αλυκές, αλλά και εξαιρετικής γεωγραφικής σημασίας.
Στη νησίδα Μπεζεράν στην είσοδο του κόλπου, την αρχαία Βορυσθενίτιδα, είχαν εγκατασταθεί Χιώτες και Ροδίτες έμποροι πριν ακόμα την ίδρυση της αποικίας. Βορυσθένη ονόμασαν και τον Δνείπερο, όπου ήδη από τον 5ο π.Χ. αι. ο Ηρόδοτος χαρακτήρισε ως «τον πιο ωφέλιμο από όλους τους ποταμούς, μετά τον Νείλο». Και διέπλευσαν τον Δνείπερο για να βγουν στη Βαλτική, για να βρουν το κεχριμπάρι που τόσο αγαπούσαν οι Μυκηναίοι.
Σύμφωνα με τον μύθο, αυτόν τον ίδιο δρόμο ακολουθούσε ο Απόλλωνας κάθε χρόνο για να περάσει τους ψυχρούς χειμερινούς μήνες στη μυθική Υπερβορεία, μια ιδανική πολιτεία, όπου ο ήλιος έλαμπε συνεχώς και οι σοφοί κάτοικοί της ζούσαν απρόσβλητοι από το κρύο και τις ασθένειες.
Οι Υπερβόρειοι έστελναν κάθε χρόνο τους πρώτους καρπούς τους και άλλες προσφορές ως δώρα στο μαντείο του Απόλλωνα στη Δήλο, με τη συνοδεία δύο νεαρών παρθένων και πέντε ανδρών.
Οι αποικίες υπήρξαν γενναιόδωρες προς τις μητροπόλεις της αρχαίας Ελλάδας…
Στην επιστροφή του προς την Ελλάδα φέτος την άνοιξη ο Απόλλωνας έκπληκτος θα συναντούσε αναταραχές και έναν λαό να έχει βγει στους δρόμους. Διαδηλωτές, οπλισμένοι πολίτες, νεκροί, συγκρούσεις και αντεκδικήσεις για το τσαρικό ή το σταλινικό καθεστώς… Και τα διεθνή ΜΜΕ παρόντα, να αναλύουν τις σύγχρονες σφαίρες επιρροής.
 |
| Χάλκινο νόμισμα από την Ολβία, με κεφαλή Μέδουσας εμπρός και απεικόνιση τροχού στο πίσω μέρος, 5ος π.Χ. αιώνας Πηγή: ΙΜΕ/FHW, © The State Hermitage Museum, St. Petersburg |
Η σχέση όμως του ελληνισμού με τον βορρά της Μαύρης Θάλασσας και την περιοχή της Ουκρανίας δεν σταματά στα αρχαία χρόνια. Όταν, στα τέλη του 18ου αιώνα, η τσαρίνα Αικατερίνη η Μεγάλη ίδρυσε τρεις νέες πόλεις στην περιοχή στα πρότυπα του ευρωπαϊκού νεοκλασικισμού, στις δύο από αυτές έδωσε αρχαιοελληνικά ονόματα από παλαιότερες μαυροθαλασσίτικες αποικίες: Οδησσός, Χερσών και Νικολάγιεβ. Οι πόλεις αυτές υπήρξαν τα βορειότερα κέντρα του νεότερου παροικιακού ελληνισμού μέχρι την Οκτωβριανή Επανάσταση.
Το σιτάρι, που μεταφερόταν με τα καράβια των ομογενών από τους απέραντους σιτοβολώνες του βορρά, ήταν ο χρυσός που χρηματοδότησε την Ελληνική Επανάσταση. Όπως ανέφερε και ο ίδιος ο Κολοκοτρώνης στον λόγο που εκφώνησε στην Πνύκα το 1836 «αυτά τα σιτοκάραβα πολέμησαν τον βασιλέα (τον Σουλτάνο)». Και στην Οδησσό της σημερινής Ουκρανίας συστάθηκε πριν από 100 ακριβώς χρόνια, τον Σεπτέμβριο του 1814, η Φιλική Εταιρεία, η μυστική επαναστατική οργάνωση που οδήγησε στην Ελληνική Επανάσταση.
 |
| Σεβαστούπολη Κριμαίας: ο αρχαιολογικός χώρος της αρχαίας Χερσονήσου – βυζαντινής Χερσώνος Στα παράλια αυτά ελλιμενίζονται οι αντίπαλοι, πλέον στόλοι Ουκρανών και Ρώσων. |
Στις αρχές του 1919 μια μεγάλη δύναμη του ελληνικού στρατού με 23.000 και πλέον άνδρες βρέθηκε στην Ουκρανία για να συμβάλει στην καταστολή της επανάστασης των Μπολσεβίκων («Εκστρατεία της Κριμαίας»). Ο Κλεμανσώ είχε ζητήσει βοήθεια από τον Ελ. Βενιζέλο στην αντικομμουνιστική εκστρατεία των ευρωπαϊκών δυνάμεων, με αντάλλαγμα την ευμενή στάση της Γαλλίας στις ελληνικές διεκδικήσεις της Μικράς Ασίας.
Η κατάσταση στην Ουκρανία ήταν περίπλοκη και κανείς δεν γνώριζε με ακρίβεια ποιος ήταν ο εχθρός. Η επιχείρηση των Ευρωπαίων σημείωσε παταγώδη αποτυχία. Μετά την προέλαση του Κόκκινου Στρατού στην Κριμαία, οι ελληνικές δυνάμεις βρέθηκαν στη δυτική όχθη του Δνείστερου να υπερασπίζονται την περιοχή της Μεσσαραβίας, και τελικά κατέληξαν στη Σμύρνη.
- Τέλος, στην παραθαλάσσια κωμόπολη της Κριμαίας τη Γιάλτα —όνομα ελληνικό από τη λέξη «γυαλός» ή «γιαλίτα», σύμφωνα με την τοπική παραφθορά του— εγκαταστάθηκε στα τέλη του 18ου αιώνα ο Έλληνας συνταγματάρχης του Ρωσικού Αυτοκρατορικού Ναυτικού Λάμπρος Κατσώνης μετά τα Ορλωφικά, σε κτήμα που του δώρισε η Αικατερίνη η Μεγάλη, και το οποίο βάπτισε με το όνομα της γενέτειράς του, της βοιωτικής πόλης Λιβαδειά
Η ντάτσα του Κατσώνη απαλλοτριώθηκε από τη σοβιετική επανάσταση και μετατράπηκε σε ξενοδοχείο με την ίδια επωνυμία, Λιβαδειά. Σε αυτό το ίδιο μέγαρο «Λιβάντια» συναντήθηκαν τον Φεβρουάριο του 1945 οι τρεις νικητές του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου για την περίφημη «Συμφωνία της Γιάλτας»…
Οι Έλληνες κατοίκησαν επίμονα και συστηματικά τον βορινό Εύξεινο Πόντο μέχρι τα τέλη της δεκαετίας του 1980, όταν οι ομογενείς «Ρωσοπόντιοι» ξεκίνησαν τη μετεγκατάστασή τους στην Ελλάδα… Παρόλα αυτά, η Ουκρανία που μαστίζεται από τις εμφύλιες ταραχές και με τόσο δραματικό τρόπο ήρθε στο παγκόσμιο προσκήνιο το τελευταίο διάστημα, είναι η μοναδική περιοχή όπου, με μητροπολιτικό κέντρο την Κριμαία και τα πέριξ της Αζοφικής θάλασσας, παραμένουν πολυπληθείς κοινότητες Ελλήνων (περί τις 150.000 ομογενείς), οι οποίες διατηρούν πλήρη κοινωνική δομή και έχουν συνείδηση της εντοπιότητας.
Η ελληνική γλώσσα συνεχίζει να διδάσκεται σε εκατοντάδες παιδιά, ενώ οι έδρες νεοελληνικών σπουδών στη Μαριούπολη, το Κίεβο και τη Συμφερούπολη όχι μόνο έχουν εκπαιδεύσει εκατοντάδες δασκάλους της ελληνικής γλώσσας, αλλά συνεχίζουν συστηματικά τη διάδοση του ελληνικού πολιτισμού.
Γίνεται φανερό ότι η γεωγραφική και στρατιωτική σημασία της Κριμαίας καθόρισαν την τύχη της από την αρχαιότητα μέχρι και σήμερα. Την επόμενη Κυριακή, 16 Μαρτίου 2014, και με την απειλή του εμφυλίου πολέμου, οι κάτοικοί της θα προσέλθουν σε δημοψήφισμα για να αποφασίσουν αν θέλουν να αποσχιστούν από την Ουκρανία και να επιστρέψουν στη ρωσική ομοσπονδία ως «αυτόνομη δημοκρατία».
Η αντιπρόεδρος της τοπικής κυβέρνησης της Κριμαίας, ελληνικής καταγωγής Όλγα Κοβιτίδη, κοιτάζει «προς ανατολάς» και υποστηρίζει ότι ο ρωσικός στρατός δεν εισέβαλε στην Κριμαία, οι δεκάδες χιλιάδες ναυτικοί του ρωσικού στόλου είναι στον φυσικό τους χώρο, στη Σεβαστούπολη, εκεί όπου γεννήθηκε ο στόλος αυτός…
Τώρα που η συζήτηση για την Κριμαία, τη θάλασσα του Αζόφ και τη στρατηγική τους σημασία έχει πάλι ανοίξει δραματικά σε παγκόσμιο επίπεδο, ας θυμηθούμε την ιστορικό Μαριάννα Κορομηλά και την Πολιτιστική Εταιρεία ΠΑΝΟΡΑΜΑ, που για 35 χρόνια επιμένουν και έχουν στρέψει το ερευνητικό ενδιαφέρον και τα ταξίδια τους στη Μαύρη Θάλασσα, την Τουρκία και τη Μέση Ανατολή.
Εκτός από τις μοναδικές εκδόσεις τους, απ’ όπου αντλούμε πολύτιμες πληροφορίες και υλικό για τις μαυροθαλασσίτικες (και όχι μόνο) πολιτείες, έχουν διατυπώσει πολύ πρόωρα και προφητικά τους προβληματισμούς για τις ανατροπές και τις καταρρεύσεις που έχουμε ζήσει τις τελευταίες δεκαετίες: Το 2015, στα τριάντα χρόνια του Πανοράματος, συγκρίνοντας τους γεωπολιτικούς χάρτες του τότε και του τώρα θα έχουμε να κάνουμε έναν πολύ δύσκολο απολογισμό ως πολίτες του κόσμου (Μαριάννα Κορομηλά, με αφορμή τα πρόσφατα γεγονότα της Κριμαίας).
Βιβλιογραφία:
Ηροδότος, Ιστορίαι Δ, μούσα Μελπομένη, Ι. Ζαχαρόπουλος
Κορομηλά, Μ., Ευτυχισμένος που έκανε το ταξίδι του Οδυσσέα, Άγρα, 2005
Κορομηλά, Μ., Οι Έλληνες στη Μαύρη Θάλασσα, Πανόραμα, 2001
Διαδικτυακή Εγκυκλοπαίδεια για την Ελληνική Ιστορία και τον Πολιτισμό στον Εύξεινο Πόντο, Ίδρυμα Μείζονος Ελληνισμού, //blacksea.ehw.gr/forms/fmain.aspx
*H Ανδρονίκη Π. Χρυσάφη είναι ιστορικός
ellinondiktyoΠηγή Κριμαία: Περισσότερο «δική» μας απ’ όσο πιστεύουμε
Κοινοποιήστε: