Γιάννης Τράντας: «Μοιράζεσαι αυτό που κάνεις»

Συνέντευξη στην Άννα Παχή

Με αφορμή τον «Αίαντα» του Γιάννη Ρίτσου, το iart.gr μιλά με τον Γιάννη Τράντα που ερμηνεύει και σκηνοθετεί τον ιδιαίτερο αυτόν μονόλογο. Καλλιτέχνης με σημαντικά έργα στο ενεργητικό του, χωρίς να επιζητεί τα φώτα της δημοσιότητας, ο Γιάννης Τράντας μιλά εφ΄όλης της ύλης.

Η πορεία σου δείχνει πως δεν σε αφορά το θεαθήναι.

Αυτά που κάνω, πάντα, θέλω να είναι γεγονότα για όλους. Θεατροποιώντας κείμενα όπως του Νίκου Γαβριήλ Πεντζίκη, η αντίδραση που δέχομαι είναι πως «δεν θα τον ξέραμε αν δεν το έκανες». Προσπαθώ να δίνω στους ανθρώπους αυτό που δεν προλαβαίνουν λόγω  συνθηκών, να κάνουν. O καλλιτέχνης κάνει την έρευνα που δεν προλαβαίνουν ή δεν μπορούν να κάνουν οι άλλοι. Για παράδειγμα, εκπροσώπησα την Ελλάδα το 1999 – 2000 στο Ισραήλ, στις γιορτές για τα 2000 χρόνια Του Θεανθρώπου. Δεν πήγα με Σαίξπηρ, ή Κοκτώ, αλλά με τον Κωστή Παλαμά και τον «Δωδεκάλογο του Γύφτου», με τον ενδέκατο λόγο, το «Παραμύθι του Αδάκρυτου», ως μουσικό χοροθέατρο λόγου στα ελληνικά και τα εβραϊκά. Οι άνθρωποι εκεί ήρθαν σε επαφή με έναν ποιητή που δεν γνώριζαν. Αυτό είναι το σκεπτικό μου. Το ίδιο συνέβη στο 20ο Διεθνές φεστιβάλ των Αδάνων, στην Τουρκία. Παρουσιάσαμε τον «Προμηθέα Δεσμώτη» σε αρχαία ελληνικά. Έπρεπε να βρω τον τρόπο να αναδείξω την γλώσσα της ελληνικής αρχαιότητας. Παίζοντάς την ή αφηγούμενος. Η μελέτη των ρυθμών της, δίνει αποτέλεσμα που σε συγκινεί, όποιος και να είσαι. Στο τέλος της παράστασης, άκουσα πως  «δεν καταλάβαμε τα πάντα, αλλά πιάσαμε το μήνυμα του Προμηθέα, να μην σκύβεις το κεφάλι». Εκείνες τις μέρες κάναμε μια ημερήσια εκδρομή στην Αντιόχεια, στον ναό του Αγίου Πέτρου, πάνω σε αρχαίους ελληνικούς ναούς. Καταπληκτικός χώρος, γεμάτος δικά μας  σημάδια,  μέρος που αγαπάς. Βάλαμε τα κοστούμια μας και κάναμε πρόβα την πάροδο των Ωκεανίδων. Την ώρα που τραγουδούσε ο χορός «έφτασα εδώ με τις πνοές των ανέμων»,  σηκώθηκε ξαφνικά ένας αέρας και πήρε και ανέμιζε δυνατά τους χιτώνες τους. Όλοι κοιταχτήκανε, ιδιαίτερα οι μικροί και μεγάλοι Τούρκοι που έτυχε να βρεθούν εκεί ως επισκέπτες και παρακολουθούσαν την απρόσμενη πρόβα. Σύμπτωση βέβαια, αλλά όχι απαρατήρητη. Είμαστε και λίγο αλαφροΐσκιωτοι οι καλλιτέχνες,  ήταν υπέροχο, που οι ξαφνικές ριπές του ανέμου έπαιξαν τον σκηνογραφικό τους ρόλο εκεί, στις πλαγιές της ιερής Αντιόχειας.

Πως έφτασες στον Αίαντα;

Το 2009 προσκλήθηκα στην ΕΡΑ 2, στο τιμητικό αφιέρωμα για τα εκατό χρόνια από την γέννηση του Ρίτσου,  να απαγγείλω από την συλλογή του «Τέταρτη Διάσταση». Ο «Αίας» με «άρπαξε» σαν κείμενο. Είναι εξαιρετικά δουλεμένο, φτιαγμένο με πολύ πόνο, κι ευγενικό.. Χωρίς παράπονα και κλάψες, χωρίς βρισιές. «Δεν ζήτησα ποτέ μου σκλάβους, θαυμαστές, υποτελείς.. Μόνον έναν άνδρα θέλω, σαν ίσος με ίσο. Να τα πούμε. Πού’ ναι τος;  Μονάχα ο θάνατός μας είναι του καθενός μας ο ίσος… Τίποτα ο φόβος δεν είναι του εχθρού μπροστά στο φόβο του φίλου που ξέρει τις κρυφές πληγές κι εκεί σημαδεύει… Η καρδιά του ανθρώπου είναι μια νοτισμένη ρίζα, μέσα στο χώμα… πλησιάζει η άνοιξη, μπορεί και πάλι να πετάξει βλαστάρια«. Φέτος είναι τα 110 χρόνια από τη γέννησή του. Τιμής ένεκεν, θεωρώ πως πρέπει να γνωρίσει ο κόσμος και αυτό το έργο.

Οι καλλιτέχνες παρουσιάζουν στο εξωτερικό έργα δικά μας, που εδώ ο κόσμος δεν τα γνωρίζει. Γίνονται πράγματα, αλλά με πολύ κόπο.

Το να μάθεις τα λόγια, δεν είναι αρκετό. Αν δεν αποκρυπτογραφήσεις το κείμενο και τις διαστάσεις του, δεν γίνεται. Ας πούμε, ο Αίαντας μιλάει για την μεγάλη πεσμένη ασπίδα του. Η τέταρτη διάσταση που θέτει ο Ρίτσος – και περισσότερες – αφορούν το τι είναι η περιγραφόμενη ασπίδα. Πρόκειται για το κέλυφος της προσωπικότητας του καθενός. Τι γίνεται αν  στην κλέψουν, αν  στην κλωτσήσουν, ειδικά όταν δεν φταις, όταν έχεις δίκιο. Έχει  πολλές «ασπίδες» το πράγμα. Πρέπει να είναι και αντικείμενο και πολλαπλό σύμβολο.

Ερμηνεύεις και σκηνοθετείς.

Αναγκάστηκα και αναγκαστικά. Σαν ηθοποιός στην πρώτη επαφή με το κείμενο, ήδη υπάρχει η πρωτόλεια αυτοσκηνοθεσία. Δεν διανοούμαι ηθοποιό που να μένει μόνον στον ρόλο του και να μην έχει ολόκληρο το έργο στο κεφάλι του. Οπότε ήταν πιο εύκολο για την όλη σκηνοθεσία. Το καλό αποτέλεσμα υπάρχει όταν όλοι οι συντελεστές μιας παράστασης συνεργάζονται από την αρχή μέχρι το τελικό αποτέλεσμα. Έτσι υπάρχει κοινός κώδικας σε έναν κοινό βιότοπο, που οι θεατές αντιλαμβάνονται και το εισπράττουν. Πάνω σ’ αυτή τη βάση λειτουργούμε ως θεατρική ομάδα.

Ομάδα;

«Εστί Θεάτρου Ερινεώς». Δημιουργήθηκε το 1992. Κάποιοι προέρχονται από δραματικές σχολές, οι περισσότεροι όχι. Δουλέψαμε αρχικά τον «Προμηθέα Δεσμώτη» στο πρωτότυπο. Όποιος δεν άντεχε, έφευγε. Αρχίζουμε όλοι μέσα από τον Χορό, για να εξοικειωθούμε με το κείμενο και την «μυστική» δομή του. Μπορεί αρχικά να μην καταλάβαιναν τα «αρχαία» λόγια, στην πορεία όμως, αυτό άλλαξε. Έτσι λειτουργεί. Καταφέραμε και παίξαμε το έργο στο Ηρώδειο και σε διεθνή φεστιβάλ. Θεωρώ πως κατέχω αρκετά το αντικείμενο λόγω συνεχούς ενασχόλησης, όχι προγονολατρείας. Ήθελα να δω τι έκαναν αυτοί οι αρχαίοι μάγκες και πως αυτά μεταφέρονται στο σήμερα. Όσο το δούλευα, τόσο άνοιγε το θέμα. Ο Αισχύλος μου έλεγε «Εδώ είμαι, δες με προσεκτικά». Με το σύστημα αυτό, κανείς δεν χρειάστηκε να πάει σε σχολή χορού, ούτε ωδείο. Αναγκάστηκα να κάνω και τη μουσική των χορικών, καθώς κάποιες συνεργασίες ναυάγησαν ή ήταν της «ξεπέτας». Μου αρέσει να μαθαίνω και να ακούω, κι έγραψα τη μουσική, βάσει των μέτρων. Κυκλοφόρησε από τη Λύρα, το 1996 τιμητικά για τα διακόσια χρόνια από την πρώτη τέλεση των Ολυμπιακών Αγώνων στην Αθήνα (1896). Στη μια πλευρά έχει τον Ιωάννη Θεόφραστου Σακελλαρίδη με την «Αντιγόνη» στο πρωτότυπο, και στην άλλη τον «Προμηθέα Δεσμώτη», σε μελοποίηση δική μου, πάλι στο πρωτότυπο. Κυκλοφόρησε και στο εξωτερικό, όπου εντυπωσίασε ο συνδυασμός της αρχαίας λέξης με το νεοελληνικό ηχόχρωμα. Δεν ισχυρίζομαι ότι έτσι ήταν η μουσική ή η εκφορά του λόγου. Αυτό που κάνω είναι μια συνειδητή απόπειρα να προσεγγίσω εγώ, σήμερα, με τις όποιες προσλαμβάνουσές μου, την από σκηνής παρουσίαση του πρωτοτύπου κειμένου. Δεν κομίζω γλαύκας εις Αθήνας, ούτε επιζητώ τον έπαινο των σοφιστών. Δηλαδή το να ακούμε μια ελληνική τραγωδία στα ρουμάνικα, στα γερμανικά, στα αμερικάνικα, στα περουβιανά είναι «ιν» και στα αρχαία ελληνικά είναι «ιδιότυπη ιδεοληψία»; Κι ο πειραματισμός έστω; Εξοβελιστέος κι αυτός;

Δύσκολο.

Εκ των πραγμάτων. Σαν ηθοποιός, δεν έχω μια μουσική στο κεφάλι μου, με οδηγούν οι λέξεις, τα μέτρα τους και η δυναμική της ερμηνείας τους. Κατανοείς το ήθος και μ’ αυτόν τον τρόπο μαθαίνεις σε κάποιον πως να εκφωνεί, να τραγουδά, να περπατά. Κάποια στιγμή γίνεται πιο εύκολο. Πάνω σε αυτό το μέτρο, της αρχαίας τραγωδίας, κινείσαι. Μέτρα έχει η ελληνική ποίηση, απ τον Όμηρο μέχρι σήμερα.  Ο Ρίτσος αρχίζει τον «Αίαντα» με τη λέξη Γυναίκα και τελειώνει με την ίδια λέξη. Είναι κάτοχος της μετρικής και των ρυθμών, αυτό είναι οφθαλμοφανές. Το παν είναι να κατέχεις όσο πιο πολύ μπορείς, το αντικείμενο – κείμενο, τα υπόλοιπα έρχονται σχεδόν μόνα τους. Δεν έθεσε, ένας τέτοιου μεγέθους  ποιητής, τυχαία ή πρόχειρα τις λέξεις του στο άσπρο χαρτί.

Ασχολήθηκες και με τον Ρήγα Φεραίο.  

Το 1998, στην επέτειο των διακοσίων ετών από την θανάτωσή του, μου ζητήθηκε να κάνω κάτι σχετικό, για τα παιδιά του Λυκείου Βελεστίνου. Τον διάβασα και τον ερωτεύτηκα. Τον γνώριζα μεν, δεν τον ήξερα δε. Κάναμε την αναπαράσταση της δίκης του, στις αυστριακές αρχές. Μια κοπέλα της ομάδας, η Στέλλα που ήξερε γερμανικά, μιλούσε αυτήν την γλώσσα στην παράσταση, για να ακουστεί ο κανονικός ήχος των λέξεων του Αυστριακού κατηγορητηρίου. Αργότερα η παράσταση παρουσιάστηκε και πάλι, στις εορτές της πόλης του Βελεστίνου, ενώπιον του Προέδρου της Δημοκρατίας κ. Κωστή Στεφανόπουλου και άλλων επισήμων, μαζί με ολόκληρο τον Θούριο, σε δική μου μελοποίηση. Ήρθε πολύς κόσμος από διάφορες περιοχές. Φαντάσου σαράντα άτομα – ο θίασος – άνδρες και γυναίκες, καθώς ανεβαίνουν τις σκάλες για να μπουν στην αίθουσα εκδηλώσεων, να χτυπούν τα πόδια τους ρυθμικά στα σκαλιά, εκφωνώντας ένα άρθρο από το Σύνταγμα του Ρήγα, σαν ομαδικό σύνθημα διαδήλωσης:  «Όταν η διοίκησις βιάζει, αθετεί, καταφρονεί τα δίκαια του λαού και δεν εισακούει τα παράπονά του, το να κάμνει τότε ο λαός, ή κάθε μέρος του λαού, επανάσταση, να αρπάζει τ’ άρματα και να  τιμωρεί τους τυράννους του, είναι το πλέον ιερόν απ’ όλα τα δίκαιά του και το πλέον απαραίτητον απ’ όλα τα χρέη του».  Τους συγκλόνισε όλους. Στο τέλος, μια ηθοποιός ξετύλιξε επί σκηνής την σημαία του Ρήγα. Εκεί ο σωστός – καθώς δεν είχε πρόβλημα να παραδεχτεί πως δεν γνώριζε – Πρόεδρος της Δημοκρατίας κος Στεφανόπουλος ρώτησε τι συμβολίζει αυτή η σημαία. Του εξήγησα πως το κόκκινο συμβολίζει την αυτοκρατορική πορφύρα και το αίμα μας, το λευκό, το δίκαιον του αιτήματός μας και το μαύρο το ‘μέχρι θανάτου’. Το ρόπαλο του Ηρακλέους που βρίσκεται ενδιάμεσα, σημαίνει πως θα τους πάρουμε «παραμάζωμα» με ότι βρούμε μπροστά μας. Έγινε χαμός. Ο πρόεδρος της Βουλής των Ελλήνων κ. Νικήτας Κακλαμάνης μας ζήτησε να παρουσιάσουμε αυτήν την παράσταση στο Κοινοβούλιο. Τρεις μήνες αργότερα συνέβη και μας δόθηκε παραγγελία από το Υπουργείο Παιδείας να γίνει παραγωγή και για την Εκπαιδευτική Τηλεόραση, πράγμα που έγινε κι αυτό.

Κατάλαβαν τίποτα;

Κάποιοι είχαν δακρύσει. Για είκοσι λεπτά τους έπιασε όλους εθνική σχιζοφρένεια, όπως είπε ένας δημοσιογράφος κατ’ ιδίαν.  Οι στίχοι του Ρήγα έχουν αυτόν το αντίκτυπο. Από την άλλη δεν είναι και λίγο να ακουστεί ο Θούριος μετά διακόσια χρόνια μέσα στο ελεύθερο ελληνικό κοινοβούλιο. Σίγουρα θα χαιρόταν η ψυχούλα του Ρήγα από κει ψηλά που μας αγνάντευε.

Το ίδιο κάνεις και στον Αίαντα;

Ο Ρίτσος έχει δικό του ρυθμό και εννοείται τον σέβομαι απόλυτα. Ο στίχος σε πάει μόνος του. Ο Αίαντας αντιπροσωπεύει το τελευταίο δείγμα της ηρωικής εποχής. Θα μπορούσε ο ηρωικός άνθρωπος να επιβιώσει σήμερα με την τιμή και την υπερηφάνεια; Εξοκείλαμε πολύ. Από την άλλη, όπως λέει ο ίδιος, αν θες, θα επιβιώσεις. Με τη θυσία. Πόσοι μπορούν να το κάνουν αυτό; Ειδικά σε μια εποχή που δεν εκτιμά τη θυσία.

Οι μονάδες κάνουν το σύνολο. Δεν μπορώ να πιστέψω πως δεν υπάρχει επιστροφή.

Κι ο Μακρυγιάννης, τον ίδιο φόβο είχε. Έλεγε «η μαγιά παιδιά να μείνει, η μαγιά». Κι εγώ το πιστεύω αλλά καλό θα ήταν να φτιαχτούν σχολές που θα συνεχίσουν ένα καλό έργο.

Πως αποφάσισες να γίνεις ηθοποιός;

Δεν έγινα. Δεν θεωρώ τον εαυτό μου ηθοποιό, ή σκηνοθέτη.. Αυτά είναι τίτλοι εργασίας. Έμπλεξα με το εμπράγματο της αποκέντρωσης κι έτσι από την Αθήνα βρέθηκα συνιδρυτής και βασικό στέλεχος της Θεατρικής Λέσχης Βόλου. Αυτό. Από εκεί και πέρα, πορεύομαι αναλόγως. Μοιράζεσαι αυτό που κάνεις από σκηνής, με  τον κόσμο. Πρέπει να είσαι ειλικρινής. Δεν το κάνεις για να κερδίσεις δόξα ή να ‘διδάξεις’ κάτι που ίσως ο άλλος να μην γνωρίζει. Ο στόχος είναι να συντονιστούν οι ψυχές πάνω σε ένα κοινό αντικείμενο, στο θεατρικό γίγνεσθαι. Το καταλαβαίνεις όταν γίνεται αυτό και χαίρεσαι γιατί ο θεατής πηγαίνει σπίτι του κατά κάποιον τρόπο, θεραπευμένος. Αυτό είναι το μόνο σίγουρο από τις παραστάσεις μας, το λένε όλοι. Φεύγουν πετώντας… που λέει ο λόγος. Δεν μπορείς να καταπιάνεσαι με πράγματα που μπερδεύονται από εμμονές και χρησιμοθηρίες. Το θέατρο είναι και λίγο καλογερική, όταν χρειάζεται.

Χρειαζόμαστε όλοι μια αφύπνιση, και μόνον η τέχνη μπορεί να το δώσει αυτό.

Εννοείται. Η τέχνη, όπως λέει ο Μπρεχτ, «πολλές φορές εξημερώνει τον τίγρη και κάποτε μπορεί να τον κάνει και να χορέψει.» Ο Αίαντας του Ρίτσου είναι πια εντελώς αδύναμος.  Έχει επιστρέψει από τη ντροπιαστική σφαγή των ζώων κι αντιμετωπίζει τις συνέπειες. Την σωματική ρώμη και δύναμη που του λείπει πια, ο Ρίτσος την βγάζει μέσα από τον «παραλοϊσμένο» λόγο του Αίαντα. Ίσως να είναι η «Τέταρτη Διάσταση» των πραγμάτων, που η γλώσσα κόκκαλα δεν έχει και κόκκαλα τσακίζει.

Μετά τον Αίαντα, τι;

Είναι έτοιμος ο «Προμηθέας Δεσμώτης» στο αρχαιοελληνικό κείμενο, ο ομηρικός ύμνος «Εις  Δήμητρα» σε εξαιρετική μετάφραση Αμαλίας Μεγαπάνου, και το Παραμύθι του Αδάκρυτου, του Κωστή Παλαμά, που παίχτηκε ήδη στο Ισραήλ. Είναι έργα με τα οποία είμαι ερωτευμένος, δεν μπορώ να εργαστώ σε κάτι που δεν αγαπώ.

«Αίας» του Γιάννη Ρίτσου (από την «Τέταρτη Διάσταση»)

Σκηνοθεσία – Ερμηνεία: Γιάννης Τράντας

Πιάνο: Πέτρος Δουρδουμπάκης

Τέκμησσα: Μαρία Γώγου

Κοστούμια: Δημήτρης Παρθένης (Parthenis)

Θέατρο Αλκμήνη – Αλκμήνης 8-12, Πετράλωνα

Κάθε Δευτέρα στις 19:00

Το Διαβάσαμε Γιάννης Τράντας: «Μοιράζεσαι αυτό που κάνεις»