Αλλάζοντας το νόημα. Οι λέξεις στην υπηρεσία της κυρίαρχης αφήγησης

«Όταν χρησιμοποιώ μια λέξη, είπε ο Χάμπτι Ντάμπτι, σημαίνει ακριβώς ότι εγώ την επιλέγω να σημαίνει, μήτε περισσότερα μήτε λιγότερα.»
«Το ζήτημα, επέμεινε η Αλίκη, είναι αν μπορείς να κάνεις τις λέξεις να σημαίνουν πολλά διαφορετικά πράγματα.»
«Το ζήτημα, είπε ο Χάμπτι Ντάμπτι, είναι να ξέρεις ποιος κάνει κουμάντο, αυτό είναι όλο».
(Λούις Κάρολ. Η Αλίκη στη Χώρα των Θαυμάτων )

Γράφει ο Αντώνης Ζήβας

Ζούμε σ’ έναν κόσμο που κυβερνάται από μυθοπλασίες, συνομωσιολογίες και θρησκευτικούς φανατισμούς κάθε είδους. Τη μαζική εμπορευματοποίηση, τη διαφήμιση, την πολιτική που ασκείται ως κλάδος της διαφήμισης τη παντοδυναμία της τηλεόρασης. Ζούμε σ’ ένα πελώριο μυθιστόρημα επιστημονικής φαντασίας. Οι δρόμοι είναι διάσπαρτοι με τεράστιες πινακίδες των οποίων οι απεικονίσεις είναι το προκάλυμμα, ενώ από κάτω τους βρίσκονται τυπωμένες οι λέξεις με το πραγματικό ενδιαφέρον: «Αγόρασε!», «Νέο!», «Τώρα!». Δεν χρειάζεται κανείς να είναι λάτρης των βιβλίων επιστημονικής φαντασίας που περιγράφουν έναν μελλοντικό ζοφερό, δυστοπικό κόσμο. Ο ζόφος είναι ήδη εδώ και η δυστοπία μας κυβερνά.
Το πρώτο πράγμα που κάνει μια ολοκληρωτική κυβέρνηση, ένα φασιστικό καθεστώς προκειμένου να χειραγωγεί τους υπηκόους του είναι να διαστρεβλώνει το νόημα των λέξεων ή να αλλάζει τις “ενοχλητικές” λέξεις και νοήματα προς το… ευπρεπέστερο. Μπορεί (ακόμη) να μη ζούμε στην ολοκληρωτική κοινωνία που περιγράφουν στα βιβλία τους ο Τζόρτζ Όργουελ, ο Άλντους Χάξλει και ο Ρέι Μπράντμπερι, (1984, Θαυμαστός Νέος Κόσμος και Φαρενάϊτ 451, αντίστοιχα) αλλά οι επικοινωνιολόγοι της αυτοκρατορίας του χρήματος έχουν αποδειχτεί οι καλύτεροι αναγνώστες και μαθητές των βιβλίων επιστημονικής φαντασίας που περιγράφουν τις δυστοπικές κοινωνίες του μέλλοντος.

Η γλωσσοκάθαρση. “Νέα Γλώσσα” (newspeak)
«Ο πόλεμος είναι ειρήνη», «Η ελευθερία είναι σκλαβιά», «Η άγνοια είναι δύναμη»
(Τζώρτζ Όργουελ-1984). Σήμερα όλο και περισσότερο ακούμε να γίνεται αναφορά σε κάποιο αφεντικό ονόματι «Μεγάλος Αδελφός» (Big Brother ) που στο «1984» αποτελεί έναν οιονεί αόρατο πλανητάρχη και ένα πανταχού παρών μάτι «δίκης οφθαλμός ος τα πάνθ’ ορά» (Big Brother is watching you). Στη φουτουριστική χώρα της Ωκεανίας και στο έτος 2050, όταν και θα καθιερωθεί επισήμως η Newspeak, λέξεις όπως ελευθερία, δημοκρατία και ισότητα θα έχουν τεθεί εξ αντικειμένου εν αχρησία. Αλλά, αν ως τότε χρησιμοποιηθούν στον γραπτό και στον προφορικό λόγο ή, ακόμη χειρότερα, εγκατασταθούν στον ανθρώπινο νου (όπως συμβαίνει στον κεντρικό ήρωα της νουβέλας Γουίνστον Σμιθ), συνιστούν «έγκλημα της σκέψης» που η Αστυνομία της Σκέψης τιμωρεί αμείλικτα με βασανιστήρια, ακόμη και με θάνατο.
Βέβαια, κάποιες από αυτές τις λέξεις παραμένουν εφόσον διατηρούν την ουδέτερη σημασία τους π.χ., το επίθετο “ελεύθερος” στο: “Ο στρατιώτης είναι ελεύθερος υπηρεσίας/ιατρού” είναι αθώο και αβλαβές, αλλά το “Είμαι ελεύθερος πολίτης” προκαλεί την άμεση σύλληψη όποιου τολμά να το ξεστομίσει. Το κυβερνόν κόμμα είναι το Ingsoc – English Socialism (κι εδώ είναι το πρώτο δείγμα της Newspeak) και το πολιτικό σύστημα αποκαλείται οξύμωρα «ολιγαρχικός κολεκτιβισμός». Το «co(n)», «συν, μαζί», του collectivism (που παραπέμπει στον γνήσιο ελευθεριακό κολεκτιβισμό) σε ανάρμοστο γάμο με το «ολιγαρχικός» νοηματοδοτεί ένα μέλλον πλήρους χρεοκοπίας του ανθρώπου ως ατόμου ή, πιο ωμά, όπως το έθεσε ο ίδιος ο Όργουελ, «ως ανθρώπου που μια μπότα τού πατάει όλο το πρόσωπο, εσαεί» μεταλλάσσοντάς τον σε ένα απρόσωπο ον.

Η Ωκεανία ως κοινωνία απολυταρχική είναι ιεραρχημένη στις ακόλουθες τρεις κοινωνικές τάξεις:
α) Το εσωτερικό κόμμα, που είναι η νομενκλατούρα, η άρχουσα και ευημερούσα τάξη (ποσοστό λίγο πιο πάνω από το 1%).
β) Το εξωτερικό κόμμα, οι μικρογραφειοκράτες χαμηλοϋπάλληλοι , οι μικροαστοί της κοινωνίας (ποσοστό 18%).
γ) Οι proles (υπερβαίνουν το 80%). Είναι οι υποπρολετάριοι, οι λούμπεν, οι παρίες που ζουν κάτω από συνθήκες απόλυτης αθλιότητας. Έχουν το “δικαίωμα” της πρόσβασης στη φτηνή λογοτεχνία και στην πορνογραφία και τους επιτρέπεται να πίνουν μόνο μπίρα.
Αν όλα αυτά σας φαίνονται τόσο οικεία είναι όχι λόγω σύμπτωσης αλλά επειδή ήδη συμβαίνουν. Μπορεί να μην μας κυβερνά τυραννικά κανενός είδους μονοκομματικό Ingsoc, αλλά ο δικομματισμός των ημερών μας (στις δημοκρατίες δυτικού τύπου) αποδεικνύει ότι οι διαφορές μεταξύ των δύο κομμάτων που εναλλάσσονται στην εξουσία αμβλύνονται, ελαχιστοποιούνται και βαθμιαία εξαφανίζονται όχι και τόσο απρόβλεπτα.
Δυστυχώς, στις προβλέψεις του για τη μοίρα των φτωχών ανθρώπων, των proles, ο Οργουελ δεν έπεσε έξω. Αυτό που συμβαίνει σήμερα με την ανθρωποκτόνα καπιταλιστική πολιτική δεν το συνέλαβε ούτε εκείνου ο νους. Σήμερα η ανθρωπότητα αριθμεί επτά δισεκατομμύρια ψυχές. Με πραγματικά στοιχεία, το ένα και κάτι της νομενκλατούρας του 1984 έχει φθάσει στο 2%. Το αντίστοιχο του εξωτερικού Ingsoc (το 18%) ζει πολύ καλύτερα από τους εξωτερικούς του Ingsoc του 1984 γιατί έχει αποκτήσει τις απαραίτητες για το σύστημα επιστημονικές γνώσεις που αμείβονται σχετικά ικανοποιητικά, ιδίως στις ιδιωτικές επιχειρήσεις.
Αλλά τι γίνεται το 80% των επτά δισεκατομμυρίων; Πολλοί άνθρωποι στερούνται, εκτός από την τροφή, και το πόσιμο νερό. Η θνησιμότητα των παιδιών έχει ανέλθει κατακόρυφα,¬ παιδικές ζωές θα μπορούσαν να σωθούν αν έπαιρναν τα (πάμφθηνα) κατάλληλα φάρμακα. Συμπερασματικά, με το βαθύπλουτο 2% και τους σημερινούς λιμοκτονούντες “proles”, ζούμε έναν οργουελικού τύπου ολιγαρχικό “κολεκτιβισμό.”

Λιγότερη γλώσσα περισσότερος φασισμός
“Πιότερο απ’ οτιδήποτε άλλο, αυτό που φοβάται ο άνθρωπος είναι να κάνει ένα βήμα μπρος, να ξεστομίσει μια καινούργια λέξη.”
( Φιοντόρ Ντοστογιέφσκι)Το 1984 θυμίζει έμμεσα μια άλλη «δυστοπία» με την ευρύτερη έννοια της λέξης, τοΦαρενάιτ 451 του Ρέι Μπράντμπερι (γραμμένο το 1953).
Εδώ, ομόλογοι της Αστυνομίας της Σκέψης είναι οι πυροσβέστες με μια πολύ πρακτική αποστολή: το κάψιμο όλων των βιβλίων. Συγκρινόμενοι, οι κεντρικοί ήρωες των δύο βιβλίων ακολουθούν διαφορετική μοίρα. Ο αντιφρονών Γουίνστον, (1984) καίτοι άνθρωπος με υψηλότερο του μέσου IQ, δεν έχει μάθει να μην εμπιστεύεται κανέναν. Στο τέλος «αναπρογραμματίζεται» και με δάκρυα που βρωμάνε τζιν κατανοεί πόσο απέραντη είναι η αγάπη του για τον Μεγάλο Αδελφό. Ο Μόνταγκ (Φαρενάϊτ 451) από βιβλιοεμπρηστής στην υπηρεσία του κράτους, στο τέλος στρέφει τη μάνικα με τη κηροζίνη στον ίδιο τον προϊστάμενό του και όταν ο λαός οργανώνει το αντάρτικό του, εκείνος τον ακολουθεί. Η γλώσσα δεν χάνεται γιατί οι πνευματικοί άνθρωποι φυλάνε στο θερμοκήπιο της μνήμης τους το πιο φίνο λουλούδι της, τη λογοτεχνία, απομνημονεύοντας ο καθένας από ένα βιβλίο που έχει διαβάσει.

Στη πραγματική σημερινή μας κατάσταση, αν θεωρήσουμε ότι η γλώσσα δεν διατρέχει σοβαρό κίνδυνο δεν σημαίνει ότι δεν περνάει κρίσεις. Στις θεωρίες του περί πειθαρχίας ο Φουκό υποστηρίζει ότι η ισχύς και η πειθαρχία είναι πανταχού παρούσες σε δημοκρατίες και σε δικτατορίες. Η γλώσσα ναρκοθετείται από τους εχθρούς της σκέψης και των ιδεών. Η Newspeak του 1984 τώρα μεταμφιέζεται σε λόγο της πολιτικής ορθότητας. Ο καπιταλισμός φέρει το “καλλιτεχνικό” όνομα “οικονομία της αγοράς”. Ο ιμπεριαλισμός λέγεται “παγκοσμιοποίηση”, οι χώρες θύματα του ιμπεριαλισμού αποκαλούνται “χώρες υπό ανάπτυξη”, η φτώχεια αποκαλείται “οικονομική στενότητα” και οι φτωχοί “άνθρωποι με ανεπαρκείς πόρους”. Το “δικαίωμα” του αφεντικού να απολύει όσους και όποτε γουστάρει χωρίς αποζημίωση ή όποια άλλη υποχρέωση, ονομάζεται “ευελιξία της αγοράς εργασίας”, οι εργαζόμενοι αποκαλούνται “απασχολήσιμοι” και η εργασία “απασχόληση”. Η λεηλασία των δημόσιων χρηματικών αποθεμάτων από τους πολιτικούς αντί για κλοπή, ονομάζεται “αθέμιτος πλουτισμός” – ο ίδιος ο θάνατος, όταν αναφερόμαστε στον ίδιο το θάνατο λέμε “το μοιραίο”. Όταν υποχωρεί το Χρηματιστήριο, λέγεται ότι σημειώθηκε “αρνητική άνοδος”. Οι νεκροί στρατιώτες στα πεδία των σύγχρονων πολέμων είναι απλά “απώλειες” και οι απλοί πολίτες που σκοτώνονται χωρίς να φταίνε σε τίποτα “παράπλευρες απώλειες”. Τα βασανιστήρια σε στρατόπεδα συγκέντρωσης και αστυνομικά τμήματα αποκαλούνται “ψυχολογικές πιέσεις” – και το νέο αυτό επανανοηματικό λεξικό δεν έχει τελειωμό. Με αφορμή την παγκόσμια τρομοκρατία και την ασφάλεια, καταργούνται καθημερινά ατομικές ελευθερίες. Υπάρχουν κάμερες στους δρόμους, παρακολουθούνται οι επικοινωνίες, ο άνθρωπος όλο και λιγότερο νιώθει ελεύθερος, ενώ η οικονομική κρίση, με την αρωγή της ίδια της αυτοκρατορίας του χρήματος, έντεχνα προωθεί τους ανθρώπους στην εξύψωση φασιστικών και ναζιστικών μορφωμάτων (όπως η Χρυσή Αυγή στη χώρα μας), κάνοντάς τους ακόμη πιο φτωχούς στη σκέψη και στις επιλογές τους, ακριβώς για να διασωθεί το υπό κατάρρευση υπάρχον σύστημα.

Τα τηλεοπτικά δελτία ειδήσεων σε ρόλο καθηγητών φιλολογίας
“Ο ορατός κόσμος δεν είναι πια πραγματικότητα, και ο αόρατος κόσμος δεν είναι πια όνειρο”
(Γ. Μπ. Γέιτς)Εγγενές στοιχείο του καπιταλιστικού λόγου είναι το πρότυπο της δημοσιογραφίας των τίτλων, που αποπλανεί και μπερδεύει μέσω μιας έντονης επίκλησης το συναίσθημα, με αποτέλεσμα “η πολιτική πραγματικότητα να αντικαθίσταται από την κραυγή και το σλόγκαν”. Η επιβεβλημένη συντομία συνεπάγεται απομόνωση από τα συμφραζόμενα, κάτι που καθιστά αδύνατη την κατανόηση των διαδικασιών, των νοηματικών αποχρώσεων και των διαφορετικών γωνιών των συμβάντων. Το αποτέλεσμα είναι ένα “πλήθος ειδήσεων που ξεχνιούνται μέσα σε ένα δίωρο και που ο δέκτης δεν μπορεί να αξιοποιήσει διότι δεν είναι σε θέση να γνωρίζει την προέλευσή τους, το βεληνεκές τους αλλά ούτε και το νόημά τους. Για το λόγο αυτό η εικόνα αντικαθιστά την πληροφορία, η μονόπλευρη σκέψη το συλλογισμό και ο μύθος που περιβάλλει την εξουσία την επιβαλλόμενη κριτική σκέψη. Μέσα από τη τηλεοπτική γλώσσα τα ‘κλειδιά’ του επικοινωνιακού συστήματος όπως είναι η πληροφόρηση, η προπαγάνδα, η οικονομία, η πολιτική, η εκπαίδευση και η τρομοκρατία, αναπτύσσουν ένα επικοινωνιακό πρότυπο που έχει σχεδιαστεί και προετοιμαστεί για να μπερδέψει και να χειραγωγήσει την κοινή γνώμη. Κάθε διαδικασία πληροφόρησης χειραγωγείται από τα κοινωνικο-πολιτιστικά, πολιτικά και οικονομικά συμφέροντα των λίγων”.

Η αλήθεια στην ενημέρωση.
“Η Ελευθερία Λόγου δεν είναι μία γυναίκα με παράξενο επίθετο” (σύνθημα σε τοίχο)